وجوه بیانی و سیمای ادبی حکمت؛
الف.مجاز؛
«حکم» مجازمفردمرسل(لغوی) به علاقه ابزارووسیله اظهارحکم.یعنی عن بیان الحکم
ب.استعاره؛
استعمال (عن)درعن الحکم و (ب)دربالجهل استعاره مکنیه ی تبعیه است به دلیل این که این دو حرف درغیر معنی اصلی خودبه کاررفته اند.اصل عن الحکم عن بیان الحکم و(ب)به معنای فی است.بنابراین بالجهل به معنای فی حالت الجهل است(عرفان ؛۱۳۵۸ :۲/ ۱۸۵)
ب.تشبیه؛
دراین حکمت تشبیه تمثیل به کاررفته است بدین صورت که(لاَ خَیْرَ فِی ٱلصَّمْتِ عَنِ الْحُکْمِ) سکوت دربیان حکم به(لاَ خَیْرَ فِی ٱلْقَوْلِ بِالْجَهْلِ)سخن گفتن ازسرنادانی تشبیه شده است وجامع این دوعدم وجود خیردرآن هاست. این تشبیه کنایه از رعایت حدوسط درصمت و سکوت و سخن گفتن است(همان منبع:۱۸۵)
ج.کنایه؛
ومجموع عبارت کنایه از رعایت حدوسط و میانه درسکوت و گفتاراست [خاموشى از گفتن حکمت، صفتى ناروا و انحراف از فضیلت گفتار است، و گفتار از روى نادانى زیاده روى است و خیرى در آنها نیست، بلکه خیر در حد متوسّط و سخن حکیمانه است. (همان منبع)
۴-۰۷۷ نهج البلاغه-حکمت ۴۷۹
*وَقالَ عَلَیهِ ٱلسَّلامُ: شَرُّ ٱلْإِخْوَانِ ِمَنْ تُکُلِّفَ[۱۵۶] لَهُ *
و درود خدا بر او، فرمود: بدترین دوست آن است که براى او به رنج و زحمت افتى.
موضوع:(اخلاق اجتماعى) بدترین دوست
آنحضرت(ع)مسلمانان رابه روابط سالم ودوراز تکلف توصیه می فرمایند.
وجوه بیانی و سیمای ادبی حکمت
ب.استعاره؛
(الإِخْوَانِ)دراصل جمع اخ به معنی برادر است [اما بررفیق و دوست وهم صحبت وموارد دیگری نیز اطلاق می شود].ودراین حکمت استعاره ی مکنیه ازدوست است [.پس هرگاه برادردوست وفادارانسان باشد،خانه برادرمثل خانه ی خودش خواهدشدودر آن انتظارپذیرایی و زحمت انداختن ندارد.وهرگاه چنین انتظاری داشته باشدوبرادرخودرابه تکلف و رنج وادارنمایددوست نیست. (کمره ای ؛۱۳۵۶: ۲۱/ ۵۴۶)
الف.تشبیه؛
دراین کلمه(مَنْ تُکُلِّفَ لَهُ) دوستِ مایه ی زحمت و رنج انسان،مشبه مرکب عقلی به (شَرُّٱلإِخْوَانِ)بدترین برادران یا دوستان(مشبه به مفردمقیدحسی) تشبیه شده است.این تشبیه از نوع تشبیه تمثیل وتشبیه و بلیغ می باشد. ( عرفان ؛۱۳۵۸ :۲/ ۲۲-۱۹)
۴-۰۷۸ نهج البلاغه-حکمت ۴۸۰
* وَقالَ عَلَیهِ ٱلسَّلامُ: إِذَا ٱحْتَشَمَ[۱۵۷] ٱلْمُؤْمِنُ أَخَاهُ فَقَدْ فَارَقَهُ *
و درود خدا بر او، فرمود: وقتى مؤمن برادرش را به خشم آورد، به یقین از او جدا شده است.
موضوع:(اخلاق اجتماعى) آفت دوستى
آنحضرت انسان مومن را ازعوامل تفرقه و جدایی از جمله خشمگین ویاسرافکنده کردن دوستان وبرادران مومنش برحذر می داردتاپایه های دوستی همچنان استوار بماند.
وجوه بیانی و سیمای ادبی؛
الف.استعاره؛
«اخا» استعاره مصرحه مرشحه از دوست صمیمی (مستعارمنه)ومؤمن ترشیح است
ب. کنایه؛
[این عبارت کنایه است(فَارَقَهُ)کنایه از رنجش وقطع ارتباط عاطفی و صمیمی بین آن هاست] .توضیح آن که اگر مؤمن، برادر مؤمن خود را خشمگین و یا شرمنده کند، این عمل باعث نفرت و انس نگرفتن با وى مىگردد، و این خود از انگیزهها و عوامل جدایى است. و تقدیر عبارتى که به منزله کبر است: چون جدایى از برادر جایز نیست پس خشمگین ساختن او روا نیست. توفیق و مصونیت از خطا به دست خداست.( بحرانی ؛۱۳۷۳ : ۵/۷۹۳)
نتیجهگیری و پیشنهادات
پس از تحلیل و بررسی وجوه بیانی و سیمای ادبی کلمات قصاربا مضامین اجتماعی درنهج البلاغه به عنوان یگانه شاهکارادبی بشر،مشخص شد در این اثر گرانسنگ که فوق کلام بشراست برای محسوس گردانیدن مفاهیم وتثبیت محتوادرذهن مخاطبین بااستفاده از صنایع ادبی به ویژه بیان هنرمندانه به تصویرگری معانی پرداخته شده ومفاهیم والای انسانی وآداب مترقی اجتماعی کلام خود را درقالب زیباترین تابلو های هنری و تصاویر وتعابیر ملموس و محسوس به مخاطب ترسیم عرضه شده است.گزیده گویی، بهرمندی و عبرت آموزی از گذشتگان،یادآوری مرگ وقیامت،توجه به کارکردهای مثبت ومنفی و جاذبه های لفظی و تعبیری از هنرهای کلامی است که مخاطب آن را شیفته ی خود می سازد.امیرمومنان (ع)درنهج البلاغه-این مجموعه هنری زیبا- از تابلوهای هنری کلامی برای تعمیق معانی و مضامین بلند خود بهره جسته است.وبا استفاده از کنایه وتشبیهات کم نظیرو،انواع استعاره و مجازمعانی را به صورتی زنده و پویا شخصیت بخشیده وپذیرش و فهم آن هارا به دوراز تکلف و پیچیدگی متداول درمباحث فلسفی وکلامی به صورت زلال وروان دراختیاربشریت قرار داده است. پس از تحلیل و بررسی سیمای ادبی کلمات قصارنهج البلاغه که از نظرادبی نیز یکی از شاهکارترین آثارمی باشدمشخص شد که این اثر برای محسوس گردانیدن محتوا،کلام خود را درقالب زیباترین تابلو های هنری و تصاویرو تعابیر ملموس و محسوس به نمایش گذاشته است.تاشنونده درمسیردرک معارف بدون احساس دلزدگی به مقصدبرسد وبااشتیاق رفتارهای نادرست خودرا اصلاح نموده وبه تکمیل و تعالی محسنات اخلاقی و رفتاری خود بپردازد. دراین نوشتار،جلوه هایی از هنرخارق العاده این اثردرصحنه پردازی و تجسم بخشیدن مفاهیم کلمات قصاروخلق تصاویری زنده وبدیع همراه با پویایی و حرکت ارائه گردیده است.به عنوان مثال حضرت (ع)درحکمت ۵ علم،ادب و اندیشه رااین گونه معرفی می فرماید: «…وَ الْعِلْمُ وِرَاثَهٌ کَرِیمَهٌ وَ الْآدَابُ حُلَلٌ مُجَدَّدَهٌ- وَ الْفِکْرُ مِرْآهٌ صَافِیَهٌ »علم را به میراثی ارزشمند تشبیه کرده اند همانطوری که علما را وارثان انبیاء می دانیم ،آداب پسندیده را به گوهرهای همیشه تازه که گذرزمان وتداول ایام چیزی از ارزش آن کم نمی کندواندیشه ی پویارابه آیینه ای بی غباروزلال تشبیه فرموده که مقابل انسان قرار گرفته و معایب و محاسن عملکرد ورفتاررا بدون کم وکاست به اهل اندیشه و تعقل نشان می دهد.
ونیز درقسمتی از حکمت۱۱۴به موقعیت شناسی درحسن ظن وسوء ظن اشاره می فرمایدوبا الهام از آیات نورانی قرآن دراین خصوص به ترسیم و تجسم آیات می پردازندووقتی اراده فرموده است از بدگمانی نهی کندآن رابا استفاده از استعاره بالکنایه ..إِذَا اسْتَوْلَى الصَّلَاحُ عَلَى الزَّمَانِ وَ أَهْلِهِ..انشافرموده همانطوری که می بینیم دراین عبارت صلاح به پادشاه قدرتمند تشبیه شده است.که برروزگارو اهل آن سیطره یافته است درچنین قلمروی جایی برای بدگمانی باقی نمی ماند.وعکس آن در «وَ إِذَا اسْتَوْلَى الْفَسَادُ عَلَى الزَّمَانِ وَ أَهْلِهِ»
زمان و روزگارى است که فساد بر روزگار و مردمش چیره شده است و بر این اساس، انتظار کار خلاف مىرود و جاى بدگمانى نسبت به مردم هست، پس هر کس در چنین روزگارى به فردى خوشبین باشد، براستى که خود را فریب داده است، یعنى خویشتن را گول زده و از حال خود غافل مانده است.
هرگاه جامعه اصلاح شده و مردم پرهیزگارباشند،جایزنیست کسی نسبت به دیگری سوءظن داشته باشدمگراین که گناه و خطایی از اوآشکارگردد.واگرموضوع برعکس شودوروزگارروزگارانسان های شروروفاجروگمراه و منحرف باشدومردم دوراز خدازندگی کنندسپس کسی نسبت به آن افرادحسن ظن داشته باشدخودرا به زیان و هلاکت گرفتارکرده است.چون که چیزی که اکثریت داردهمان فساد و تباهی است…بنابراین معیاربرای حسن ظن و یا سوئظن نسبت به مردم صلاح و یا فساد جامعه است
ا-پس تبیین و تحلیل سیمای ادبی کلمات قصاربا مضامین اجتماعی نهج البلاغه،نشان می دهد که عبارات به کاررفته برای ترسیم سیمای ادبی حکمت و تشویق به انجام آن دارای حرکت،پویایی و زیبایی و جذّابیت فوق العاده ای هستند به گونه ای که دریک عبارت کوتاه گاه دویا چند تابلو هنری زیبارا از استعاره ،تشبیه ،کنایه ویا مجازبرای مخاطب ترسیم نموده است.آنچنان که درقسمتی از حکمت ۱۲۲به توصیف مرگ می پردازد؛ «…وَ کَأَنَّ الَّذِی نَرَى مِنَ الْأَمْوَاتِ سَفْرٌ عَمَّا قَلِیلٍ إِلَیْنَا رَاجِعُونَ» تشبیه مردگانى که به چشم خود مىبیند به مسافرانى که عن قریب برمىگردند. «گویی مرگ برای دیگران است » کنایه تعریض ازغفلت وبی توجهی نسبت به مرگ(مکنی عنه) است
۱٫تصاویری که برای سیمای ادبی این حکمت ها به کار رفته ،تلاش کرده است،مفاهیم ذهنی و ارزش های معنوی آن هارا درقالب تابلو های ملموس و محسوس ترسیم نمایدتادرمعرض حواس پنجگانه مخاطب قرار گیردو آسان تر درک شود .زیراوقتی کلامی درقالب تشبیه یا تمثیل ارائه می شود،محسوس تر و ملموس تر می باشد.طی تبیین وبررسی تحقیق حاضربدین نتیجه رسیدیم که برای بررسی سیمای ادبی کلمات قصار با مضامین اجتماعه درنهج البلاغه بیشترازانواع کنایات وتشبیه ودرمراتب بعدی از استعاره و مجاز استفاده شده است .این به دلیل زیبایی نهج البلاغه است. تشبیهات به کاررفته درنهج البلاغه رنگ و بوی دیگری دارد،یعنی اندکی پیچیده ترو مفهومی تر است،وشاید علت آن باشدکه محیط بادیه و صحرا(عصرنزول قرآن درحجاز)نازمند تشبیهات ساده و محسوس بوداما سرزمین عراق و شامات باتنوع آب و هوایی همراه بوده ،دجله وفرات،کوهستان های شرقی عراق وآب وهوای معتدل این منطقه)وهمین امر خود باعث به وجود آمدن تشبیهات پیچیده،تنوع رنگ و غیره درکلام امام (ع)شده بود.
۳٫تصویرسازی و هنرپردازی درکلمات قصارنهج البلاغه به دلیل محدودیت عبارت و وسعت معانی شکل دیگری داردوگاه دریک عبارت کوتاه می توان چندمورد بیانی از مجاز،استعاره، تشبیه و کنایه را یافت لذا پی بردن به این وجوه متعدد توانایی ادبی و تبحرخواص خودرا می طلبد.و گاه دردل تشبیهات مجاز و استعاره گنجانده شده است.وبالعکس.
این مطلب را با سخن جرج جرداق مسیحی خاتمه می دهم،ایشان درتقدیمی کتاب خوداین گونه به توصیف گفتارامیرالمؤمنین (ع)می پردازد؛ روائعنهجالبلاغه، صفحهى ۵
الإمام علیّ بن أبی طالب (ع) هو إمام البلغاء و المتکلمین، کما هو إمام المتّقین.. و آیته فی ذلک «نهج البلاغه» الذی یمثّل، فی أسس البیان العربی، مکانه تلی مکانه القرآن الکریم… و تتصل به أسالیب العرب، فی نحو ثلاثه عشر قرنا، فتبنی على بنائه، و تقبس منه جذوتها، و یحیا جیّدها فی نطاق من بیانه السّاحر.
کان الإمام علی (ع) یرتجل کلماته، یلقیها، فی مجالس القوم، خلاصات تأمّل، و فی محافلهم، خطبا تجیش فی داخل الذات، فینطق بها اللّسان عفو الخاطر، فتأتی محکمه «دون کلام الخالق و فوق کلام المخلوق».(جورج،جرداق؛۱۳۷۵: ۵)
با توجه به این که نهج البلاغه دردوره های متعدداز زوایای مختلف ادبی و بلاغی و غیره مورد توجه وبررسی قرار گرفته است.اما غالباًپژوهش های ادبی که درزمینه این اثرجاودان صورت گرفته است تاکنون نتواسته اند خودرا از محدوده بلاغت سنتی رها سازند به همین دلیل دراین رساله بانگاهی جدیدو متفاوت از نگاه بلاغت سنتی بحث تصویر هنری و سیمای ادبی که یکی از موضوعات این کتاب است،مورد بیررسی وپژوهش قرار گرفت. که بیشتر آن مؤلّفه های تصویری و محسوس از قبیل تشبیه و،استعاره،مجاز،کنایه وغیره راکه به کاررفته درپیش روی مخاطبین عزیز قرار داده ایم.تصاویری که جمله را از حالت ایستایی و رکود خارج نموده وپویاییی و نشاط دو چندانی به کلام می بخشدلذا به پژوهشگران علوم ادبی پیشنهاد می گردد که به تحقیق درباره تصویر های هنری به کاررفته درنهج البلاغه بپردازند. به امید آن که کتاب هایی مستقل پیرامون چگونگی علم بیان درمورد این اثرگرانسنگ نگاشته شودوزیبایی های ادبی این اثرباشکوه بیش از پیش نمایان گردد.
مُلخَّصُ البَحثِ
