• طرح نمایش لیست اولویت فعالیتها ^[۱۲۰]

• طرح نمایش بر اساس قانون اولویت^[۱۲۱]

• طرح نمایش کلید تصادفی^[۱۲۲]

• طرح نمایش بردار انتقالی^[۱۲۳]

• طرح نمایش برنامه زمانبندی^[۱۲۴]

۲-۴-۲)انواع عملگرهای همسایگی

در حالت کلی دو نوع عملگر همسایگی یکانی^[۱۲۵] و عملگر همسایگی دودویی^[۱۲۶] داریم که هر کدام از آنها دارای انواعی به شرح ذیل است که ما فقط عناوین آنها را آورده و علاقه مندان برای مطالعه بیشتر به مرجع ]۱[مراجعه فرمایند:

۲-۴-۲-۱)عملگر همسایگی یکانی

بعضی از انواع آن به صورت ذیل است:

• عملگر همسایگی تبادل جفتی^[۱۲۷]

• عملگر همسایگی انتقالی^[۱۲۸]

• عملگر همسایگی تغییری^[۱۲۹]

۲-۴-۲-۲)عملگر همسایگی دودویی

بعضی از انواع آن به صورت ذیل است :

• عملگر ادغام یک نقطه ای^[۱۳۰]

• عملگر ادغام دو نقطه ای^[۱۳۱]

• عملگر ادغام یکنواخت^[۱۳۲]

در هر الگوریتم ابتکاری بهبود دهنده و یا الگوریتم فراابتکاری همیشه سه جزء باید مشخص شود تا طرز رویکرد ما در بکارگیری الگوریتم مشخص شود. اول نوع طرح تولید زمانبندی که جواب شدنی اولیه را برای شروع جستجو به ما میدهد و که ما دو نوع مهم طرح تولید زمانبندی سریالی و موازی را در بالا توضیح دادیم. دوم نوع طرح نمایش جوابها که ما بعضی انواع مهم آن را در بالا ذکر کردیم. سوم نوع عملگرهای همسایگی که ما بعضی از انواع مهم آن را در بالا ذکر کردیم. با ترکیب این سه جزء و انتخاب یک نوع الگوریتم فراابتکاری درواقع ما یک نوع مسیر حل خاص را برای جستجوی فضای جواب، میتوانیم پیشنهاد بدهیم.

۲-۵)الگوریتم های فراابتکاری

مشکل اساسی روش های حلی که از ترکیب الگوریتمهای ابتکاری سازنده و سپس بهبوددهنده برای حل مسائل NP-hard وجود دارد عدم توانایی آنها در فرار از جواب بهینه محلی ونیز وابستگی زیاد کیفیت جواب نهایی به کیفیت جواب اولیه است. ازآنجاییکه الگوریتمهای ابتکاری بهبوددهنده به دنبال جوابهای بهتر در همسایگی جواب فعلی میباشند در صورت قرار گرفتن در یک نقطه بهینه محلی هیچ رویکردی برای فرار از این بهینه محلی وجود ندارد. برای رفع این مشکل در چند دهه اخیر الگوریتمهای فراابتکاری جای الگوریتمهای ابتکاری بهبوددهنده را گرفته اند به این دلیل که این الگوریتمها به گونه ای طراحی شده اند که در تکرارهای پی درپی بتوانند از دام جواب بهینه محلی بگریزند و در نتیجه میتوان الگوریتمهای فراابتکاری را الگوریتمهای ابتکاری بهبوددهنده اصلاح شده نامید. الگوریتمهای فراابتکاری مجموعه یک سری استراتژیهای کلی است که رویه های بهبود جواب را هدایت میکند و موجب میشود که در مجموع جواب بهبود یافته و به سمت جواب بهینه سراسری میل کنیم. رویه های بهبود جواب که توسط استراتژیهای کلی تعیین و هدایت میشود، میتواند خود رویه های پیچیده بهینه سازی برای رفتن از یک جواب به جواب دیگر و یا رفتن یک جمعیت جواب به جمعیت جواب دیگر باشد. نکته مهمی که باید مد نظر بگیریم این است که این الگوریتمها هر کدام برای مسئله خاص و درشرایطی خاص قابل پیاده سازی است تا کارایی لازم را از خود نشان بدهد. ازآنجاییکه به تجربه معلوم شده است که هر یک از الگوریتمهای فراابتکاری در کدام مسائل دارای کارایی مناسب از لحاظ زمان و هزینه است، کسانیکه در استفاده از این الگوریتمها تجربه لازم را ندارند برای جلوگیری از اتلاف زمان وهزینه باید با متخصصین و افراد باتجربه در زمینه الگوریتمهای فراابتکاری مشاوره داشته باشند تا برای مسئله مورد نظر خود کاراترین الگوریتم انتخاب کنند. در یک تقسیم بندی کلی میتوان الگوریتمهای فراابتکاری را به دو دسته الگوریتمهای فراابتکاری مبتنی بر یک جواب^[۱۳۳] و الگوریتمهای مبتنی بر جمعیت^[۱۳۴] تقسیم بندی کرد. در الگوریتمهای مبتنی بر یک جواب که درواقع همان جستجوی محلی بدون ترس از به دام افتادن در جوابهای بهینه محلی است، فرایند جستجو فقط یک جواب را تغییر میدهد در حالیکه در الگوریتمهای مبتنی بر یک جمعیت در حین جستجو یک جمعیت از جوابها در حال تغییر به صورت همزمان هستند. الگوریتمهای فراابتکاری مبتنی بر یک جمعیت دارای انواع مختلفی هستند که یکی از انواع مهم آنها الگوریتمهای فراابتکاری تکاملی^[۱۳۵] است که این دسته از اصل تکامل در طبیعت برای حل مسائل الهام گرفتند. اصل تکامل در طبیعت به شکل تنازع بقا میان گونه های مختلف مشهود است به این معنا که هر گونه در طبیعت برای ادامه بقا تلاش میکند و گونه ای که قویتر است شانس بیشتری برای ادامه حیات و تولید- مثل را دارد. ایده به کاربردن اصول تکامل در طبیعت برای حل مسائل، به دهه ۱۹۴۰میلادی برمیگردد به طوریکه در اوایل سال ۱۹۴۸ دانشمندی به نام تورینگ^[۱۳۶] روش جستجوی تکاملی^[۱۳۷] را پیشنهاد داد. الگوریتمهای فرابتکاری تکاملی در ابتدا به دلیل هزینه بالای اجرایشان با اقبال کمی مواجه شدند اما در دو دهه اخیر گسترش قابل توجهی یافتند که دلیل این امر افزایش قدرت محاسباتی رایانه هاست. از مشهورترین روش های الگوریتمهای تکاملی میتوان به الگوریتم ژنتیک^[۱۳۸] و برنامه ریزی تکاملی^[۱۳۹] و استراتژی تکاملی^[۱۴۰] و برنامه ریزی ژنتیک^[۱۴۱] اشاره کرد که الگوریتم ژنتیک از همه آنها مشهورتر و پرکاربردتر است.. نوع دیگر از الگوریتمهای فراابتکاری مبتنی برجمعیت، میتوان به الگوریتمهای فراابتکاری مبتنی بر هوش جمعی^[۱۴۲] است که از رفتار جمعی گونه ها در طبیعت نظیر مورچگان و زنبورها و پرندگان و حشرات دیگر الهام گرفته است. مهمترین ویژگی الگوریتمهای مبتنی بر هوش جمعی که آن را از دیگر الگوریتمها متمایز میکند همکاری غیرمستقیم اجزا در این الگوریتمها است. از جمله موفقترین الگوریتمهای فراابتکاری مبتنی بر هوش جمعی میتوان به الگوریتم فراابتکاری بهینه سازی دسته پرندگان^[۱۴۳] و الگوریتم فراابتکاری کلونی زنبورها^[۱۴۴] و الگوریتم فراابتکاری کلونی مورچگان^[۱۴۵] رامیتوان نام برد. از الگوریتمهای فراابتکاری مبتنی بر یک جواب که بسیار معروف هستند میتوان به الگوریتم فراابتکاری جستجوی ممنوع^[۱۴۶] و الگوریتم فراابتکاری آنیل شبیه سازی شده^[۱۴۷] و جستجوی محلی هدایت شده^[۱۴۸] و جستجوی محلی تکرار شونده^[۱۴۹] را نام برد. در ادامه بعضی از الگوریتمهای فراابتکاری یاد شده را توضیح داده و ادبیات موضوع آنها را در حل مسئله زمانبندی پروژه با محدودیت منابع به صورت خلاصه تشریح میکنیم.

۲-۵-۱)الگوریتم ژنتیک

ایده اصلی الگوریتم ژنتیک از نظریه تکامل داروین^[۱۵۰](۱۸۵۹) الهام گرفته شده است ولی الگوریتم ژنتیک به شکل کنونی اش توسط جان هلند^[۱۵۱] (۱۹۷۵) در دانشگاه میشیگان ابداع شده است. الگوریتم ژنتیک جزء الگوریتمهای فراابتکاری مبتنی بر جمعیت است که از طبیعت الهام گرفته شده است و در رده الگوریتمهای تکاملی است. الگوریتم ژنتیک یکی از کاراترین روش های بهینه سازی مسائل ترکیبی است که اساس آن بر انتخاب طبیعی^[۱۵۲] (عامل اصلی تکامل زیستی) و برخی مفاهیم علم ژنتیک الهام گرفته شده است. در این روش برای بهینه سازی تابع هدف(تابع برازندگی^[۱۵۳]) مسئله در هر مرحله از یک جمعیت^[۱۵۴] اولیه کروموزومها^[۱۵۵] (افراد^[۱۵۶]) که در حقیقت پاسخهای اولیه مسئله میباشد، به یک جواب جدید از کروموزومها و یا یک نسل^[۱۵۷] جدید که در حقیقت پاسخ ثانویه مسئله مفروض میباشد، میرسیم. بنابراین با تکرار این عملیات و تولید جمعیت جدید از جمعیت قبلی در هر مرحله و در نتیجه رسیدن به نسلهای موفقتر، جمعیت به سمت یک پاسخ بهینه در حال حرکت است. در الگوریتم ژنتیک در هر مرحله برای یک رسیدن از یک جمعیت به جمعیت نسل بعد، از سه عملگر ادغام^[۱۵۸] و جهش^[۱۵۹] و انتخاب^[۱۶۰] استفاده میکنیم. در این الگوریتم برای داشتن یک جمعیت اولیه(جواب اولیه) میتوان هم به صورت تصادفی و هم با بهره گرفتن از الگوریتمهای ابتکاری سازنده استفاده کرد که تولید جمعیت اولیه به صورت تصادفی در الگوریتم ژنتیک متداولتر است. نوع طرح نمایش فعالیتها و نوع طرح زمانبندی اولیه و نوع عملگرهای مورد استفاده دراین الگوریتم، در کارایی آن بسیار موثر است و تغییرات در هر کدام میتواند رسیدن به جواب نزدیک به بهینه را سرعت بخشد. در استفاده از الگوریتم ژنتیک برای مسئله زمانبندی پروژه با محدودیت منابع در ادبیات موضوع میتوان به موارد ذیل اشاره کرد: لی^[۱۶۱] و کیم^[۱۶۲](۱۹۹۶) از یک الگوریتم ژنتیک بر اساس طرح نمایش کلید تصادفی و طرح تولید زمانبندی موازی برای حل مسئله RCPSP استفاده کردند، آنها از عملگر ادغام یک نقطه ای برای تولید جوابهای جدید استفاده کردند]۱۵[. از دیگر کارهای انجام شده میتوان به تلاش کوهلمورگن^[۱۶۳] (۱۹۹۹)اشاره کرد که از یک الگوریتم ژنتیک بر اساس طرح نمایش کلید تصادفی و طرح تولید زمانبندی سریالی برای حل مسئله RCPSP استفاده کرد، او از یک عملگر ادغام دو نقطه ای برای تولید جوابهای جدید استفاده کرد]۱۶[. آلکارز^[۱۶۴] و مارتو^[۱۶۵] (۲۰۰۱)، الگوریتم ژنتیک بر اساس روش نمایش جدید لیست فعالیتها با حالت زمانبندی استفاده کردند و برای تولید زمانبندی از طرح تولید زمانبندی سریالی با قانون اولویت LFT برای حل مسئله RCPSP استفاده کردند، آنها در یک طرح ابتکاری یک ژن اضافه به لیست نمایش فعالیتها اضافه کردند که مشخص میکرد که در زمانبندی از روش پیشرو یا پسرو استفاده شده است، آنها هم زمانبندی پیشرو و هم زمانبندی پسرو را در هر تولید زمانبندی سریالی پیاده سازی میکردند و هر کدام که زمان تکمیل پروژه بهینه تری داشت از آن استفاده و در ژن آخر با یک کروموزوم با نماد b برای جهت زمانبندی پیشرو و f برای جهت زمانبندی پسرو نمایش میدادند که این روش جدید طرح نمایش را طرح نمایش لیست فعالیتها با حالت زمانبندی نامیدند، آنها از سه عملگر ادغام جدید به نامهای عملگر ادغام مجموعه اولویت^[۱۶۶] و عملگر ادغام پیشرو- پسرو^[۱۶۷] و عملگر ادغام پیشرو- پسروی دو نقطه ای^[۱۶۸] استفاده کردند و علاوه بر آن از عملگر ادغام جدید هارتمن (۲۰۰۱) که در مرجع ]۱۷[ آمده است استفاده کرده است و همه این عملگرهای ادغام جدید را با هم مقایسه کرده است، نوع جدید نمایش فعالیتها این امکان به آنها داد که این سه نوع عملگر ادغام جدید را معرفی کنند، در نمونه گیریهای انجام شده توسط آنها الگوریتم پیشنهادی آنها بر همه الگوریتمهای قبلی که برای حل مسئله RCPSP استفاده شده است به جواب بهینه بهتری رسیده است و از همه آنها برتر است]۱۸[. یکی از معروفترین کارها در این بخش توسط هارتمن (۲۰۰۲) صورت گرفته است، الگوریتم ژنتیک معرفی شده توسط وی در زمره یکی از بهترین الگوریتمهای فراابتکاری ارائه شده برای حل مسئه RCPSP به شمار میرود. او برای ایجاد لیست اولیه فعالیتها از دو قانون اولویت مهم LFT و LST به طور همزمان استفاده کرد و شانس انتخاب هر کدام را برابر با ۵۰% قرار داد، او برای نمایش جواب از طرح نمایش لیست فعالیتها استفاده کرد و با ابتکاری جدید یک ژن به ابتدای این لیست کروموزوم اضافه کرد، که این ژن تعیین میکند که از طرح تولید زمانبندی سریالی یا موازی استفاده کنیم، در حالت کلی نمیتوان برتری این دو رو ش معروف را در تولید زمانبندی بر یکدیگر اثبات کرد، به دلیل اینکه هارتمن نشان داد که هر یک از این روش های تولید زمانبندی در حالت خاصی بر دیگری برتری دارد، او تصمیم گرفت از هر دو طرح تولید زمانبندی در جای مناسب خودش که او کشف کرده بود استفاده کند. الگوریتم فراابتکاری جدید او که به الگوریتم ژنتیک خودتطبیقی^[۱۶۹] معروف شد که در نمونه گیری انجام شده توسط او بر همه الگوریتمهای فراابتکاری مورد استفاده برای حل مسئله RCPSP به جوابهای بهینه بهتری رسید]۱۹[. از دیگر تلاشها در این حیطه میتوان به تلاش توکلو^[۱۷۰] (۲۰۰۲) اشاره کرد که او از یک الگوریتم ژنتیک برای حل مسئله RCPSP استفاده کرد که در آن عملگرها به صورت مستقیم بر روی زمانبندی عمل میکردندو از آنجاییکه عملگرهای ژنتیک ممکن است نسل جدید نشدنی به وجود بیاورند، او در ابتکاری جدید برای جلوگیری از ایجاد جوابهای ناموجه از یک تابع جریمه^[۱۷۱] استفاده کرد]۲۰[. هیندی^[۱۷۲] و همکارانش (۲۰۰۲) یک الگوریتم ژنتیک بر اساس طرح نمایش لیست فعالیتها و طرح تولید زمانبندی سریالی استفاده کردند، آنها از یک عملگر ادغام با حفظ ترتیب ^[۱۷۳] مشابه آنچه هارتمن در منبع ]۱۷[ استفاده کرد بهره جستند، آنها برای تولید جواب اولیه شدنی از مکانیسم نمونه گیری بر اساس قانون اولویت LFT ^[۱۷۴] مشابه منبع ]۱۷[ بهره بردند]۲۱[. کلهو^[۱۷۵] و تاوارز^[۱۷۶] (۲۰۰۳) الگوریتم ژنتیکی معرفی کردند که از طرح نمایش لیست فعالبها و طرح تولید زمانبندی سریالی استفاده میکرد، آنها یک عملگر ادغام جدید را بر روی لیست فعالیتها پیشنهاد کردند که به عملگر ادغام تابعی دیراتصال^[۱۷۷] معروف شد. عملگر ادغام تابعی دیر اتصال یک خصوصیت منحصر به فرد به این صورت داشت که در ابتدا با پذیرش جواب والد پدر و در ادامه هر جفت همسایگی مجاور که دارای ترتیبی وارونه در جواب والد مادر نسبت به والد پدر را داشت با هم تعویض میکرد]۲۲[. گنکالوز^[۱۷۸] و مندز^[۱۷۹] (۲۰۰۳) الگوریتم ژنتیک با طرح نمایش کلید تصادفی و طرح تولید زمانبندی موازی اصلاح شده^[۱۸۰] برای حل مسئله RCPSP استفاده کردند. در طرح تولید زمانبندی موازی اصلاح شده نیمه نخست ورودیها لیست نمایش بر اساس انتخاب فعالیتها و نیمه دوم ورودیهای لیست نمایش بر اساس زمان تاخیر بود]۲۳[. مندز و همکارانش (۲۰۰۹) الگوریتم ژنتیک بر پایه کلید تصادفی^[۱۸۱] برای حل مسئله RCPSP ارائه کردند، آنها برای طرح تولید زمانبندی از زمانبندی فعال پارامتریک^[۱۸۲] که نخستین بار توسط گنکالوز و بیرائو^[۱۸۳] (۱۹۹۹) ابداع شد و در منبع ]۲۴[ آمده است استفاده کردند، در طرح تولید زمانبندی فعال پارامتریک هم خصوصیات زمانبندی بدون تاخیر و هم زمانبندی فعال به صورت همزمان در این طرح آمده است. مندز نشان داد که طرح تولید زمانبندی فعال پارامتریک هم بر طرح تولید زمانبندی سریالی و هم بر طرح تولید زمانبندی موازی برتری دارد، آنها نتیجه گرفتند که روش پیشنهادی آنها در مقایسه با بهترین الگوریتمهای فراابتکاری به کاررفته برای مسئله RCPSP به نتایج قابل قبولی رسیده است]۲۵[.

۲-۵-۲)الگوریتم جستجوی ممنوع

الگوریتم جستجوی ممنوع توسط گلوور^[۱۸۴] (۱۹۸۹) به وجود آمد. این الگوریتم در واقع از روش نزولی با تندترین شیب الگو گرفته است و میتوان آن را حالت اصلاح شده روش نزولی با تندترین شیب نامید که به وسیله ترفندهایی از افتادن در دام بهینه محلی می گریزد. الگوریتم جستجوی ممنوع با بهره گرفتن از حافظه کوتاه مدت^[۱۸۵] و حافظه بلند مدت^[۱۸۶] انعطاف پذیری بیشتری در عملیات جستجو ایجاد کرده و مسئله را از نقطه بهینه محلی دور و در جهت دستیابی بهینه سراسری حرکت میکند. در الگوریتم جستجوی ممنوع یکی از راهکارها برای فرار از نقطه بهینه محلی این است که برای برخی حرکتهای غیر بهبود دهنده اجازه حرکت به آن نقاط داده میشود. یک الگوریتم جستجوی ممنوع تقریبا مانند الگوریتمهای جستجوی محلی کار میکند با ابن تفاوت که برای جلوگیری از ایجاد دور و تسلسل در جوابها و افتادن در دام بهینه محلی از مفهومی به نام لیست ممنوع^[۱۸۷] نیز استفاده میکنند. فهرست لیست ممنوع حاوی تعدادی از جوابهای مسئله است که در هر مرحله، حرکت به آنها ممنوع است حتی اگر بهترین جواب در همسایگی جواب فعلی باشد. این فهرست ممنوع در هر مرحله به روزرسانی میشود. تعیین اندازه لیست ممنوع بسیار مهم در این الگوریتم است به این دلیل که لیست ممنوع طولانی ،سرعت اجرای الگوریتم را کاهش میدهد ولی بهینگی آن را افزایش میدهد و از طرف دیگر لیست ممنوع کوتاه سرعت اجرای الگوریتم را افزایش میدهد اما احتمال ایجاد دور و تسلسل به خاطر افتادن در دام بهینگی محلی افزایش می بابد. از کارهای انجام شده در دو دهه اخیر که از الگوریتم فراابتکاری جستجوی ممنوع برای حل مسئله زمانبندی پروژه با محدودیت منابع استفاده شد میتوان به تلاش پینسون^[۱۸۸] و همکارانش (۱۹۹۴) اشاره کرد که یک روش فراابتکاری جستجوی ممنوع را معرفی کردند که درآن از طرح نمایش لیست فعالیتها و طرح تولید زمانبندی سریالی استفاده میکردند. آنها از سه عملگر همسایگی متفاوت به نامهای عملگر تبادلات زوجی^[۱۸۹] و عملگر تبادلات سراسری^[۱۹۰] و عملگر انتقال^[۱۹۱] استفاده کردند]۱[. توماس^[۱۹۲] و سالهی^[۱۹۳] (۱۹۹۸) یک روش جستجوی ممنوع را برای حل مسئله RCPSP ارائه کردند که از عملگرها به صورت مستقیم بر روی زمانبندی استفاده میکردند، آنها سه حرکت متفاوت برای جستجوی همسایگی معرفی کردند. از آنجاییکه نتایج زمانبندی با این عملگرهای ممکن است نشدنی باشد آنها از یک رویه اصلاحی که زمانبندی نشدنی را به زمانبندی شدنی تبدیل میکرد استفاده کردند]۲۶[. کلین^[۱۹۴] (۲۰۰۰) یک روش جستجوی ممنوع واکنشی^[۱۹۵] برای حل مسئله RCPSP با محدودیت منابعی که دارای زمان های متفاوت است گسترش داد، در این روش او از طرح نمایش لیست فعالیتها و طرح تولید زمانبندی ابتکاری سریالی استفاده کرد، او از یک عملگر همسایگی جدید مشابه آنچه بار^[۱۹۶] و همکارانش (۱۹۹۸) در منبع]۲۷[ استفاده کردند بهره جست]۲۸[.
نونوبه^[۱۹۷] و ایبراکی^[۱۹۸] (۲۰۰۲) یک روش جستجوی ممنوع برای حالات مختلف مسئله RCPSP پیشنهاد دادند که ما فقط خصوصیاتی از تلاش آنها ، که مربوط به مسالهRCPSP کلاسیک است را در این مقاله در نظر میگیریم، در این روش از طرح نمایش لیست فعالیتها و طرح تولید زمانبندی سریالی استفاده میشود. او از یک عملگر همسایگی ویژه کاهشی^[۱۹۹] برای جستجوی محلی استفاده کرد]۲۹[. نای^[۲۰۰] وهمکارانش (۲۰۰۸) از یک الگوریتم جستجوی ممنوع برای مسئله RCPSP استفاده کرد، آنها از قانون اولویت کوچکترین مقدار شناوری در مرحله اول الگوریتم ابتکاری سازنده استفاده کرد.آنها از عملگر همسایگی درج^[۲۰۱] و عملگر همسایگی جا به جایی^[۲۰۲] برای حرکت از یک نقطه به نقاط همسایگی دیگر استفاده کردند. آنها در انتها نتیجه گرفتند که روش TS پیشنهادی آنها نسبت به روش های الگوریتم ژنتیک و الگوریتم آنیل شبیه سازی شده، به جوابهای بهتری برای حل مسئله RCPSP می رسد]۳۰[.

۲-۵-۳)الگوریتم آنیل شبیه سازی شده

ایده اولیه این الگوریتم که بعدها مبنای پیدایش الگوریتم آنیل شبیه سازی شده شد اولین بار توسط متروپلیس^[۲۰۳] (۱۹۵۳) بر اساس فرایند آنیل مواد در علم ترمودینامیک آماری مطرح گردید. در علم ترمودینامیک آماری رابطه بین ساختار اتمی، آنتروپی و دما در طول فرایند آنیل یک ماده مورد مطالعه قرار میگیرد. فرایند آنیل با ماده ای در وضعیت گداخته آغاز شده و سپس به تدریج دمای ماده کاهش می یابد. در هر دما ماده مجاز به رسیدن به تعادل گرمایی می باشد. دما در مراحل اولیه نباید سریع کاهش یابد زیرا برخی کاستیها در ماده پیدا شده و ماده به وضعیت کمینه انرژی نخواهد رسید. الگوریتم آنیل شبیه سازی شده نیز از این فرایند توضیح داده شده الگوبرداری کرده است. الگوریتم آنیل شبیه سازی شده توسط پاتریک^[۲۰۴] و همکارانش (۱۹۸۳) که همه آنها متخصصانی در زمینه فیزیک آماری بودندبه وجود آمد. این الگوریتم از روش نزولی با تندترین سرعت استفاده کرده است و با بهبود این روش از افتادن در دام بهبنه محلی می گریزد. این خاصیت مهم آنیل شبیه سازی شده به این دلیل است که در این الگوریتم حرکتهای غیر بهبوددهنده نسبت یه جواب فعلی با احتمال کمی پذیرفته میشود. خاصیت بسیار مهم دیگر آنیل شبیه سازی شده آن است که با بکارگیری برنامه های آنیلی پیچیده به سمت جواب بهینه سراسری همگرا است. الگوریتم آنیل شبیه سازی شده یک جستجوی فراابتکاری ساده و اثربخش در حل مسائل بهینه سازی ترکیبی است که در حل مسائل پیوسته نیز گسترش یافته است. الگوریتم آنیل شبیه سازی شده بر خلاف الگوریتم جستجوی ممنوع یک الگوریتم بدون حافظه است به این معناکه در این الگوریتم مکانیزمی برای ذخیره اطلاعات در طول جستجو وجود ندارد. یکی از حسن های مهم الگوریتم آنیل شبیه سازی شده پیاده سازی ساده و آسان آن برای مسائل مختلف است. از الگوریتم فرابتکاری آنیل شبیه سازی شده برای حل مسئله RCPSP میتوان به تلاشهای سامپسون^[۲۰۵] و ویس^[۲۰۶] (۱۹۹۳) اشاره کرد که آنها از طرح نمایش بردار انتقالی برای نمایش جوابها و نیز عملگرهای تغییر استفاده کردند]۱[. همچنین لی^[۲۰۷] و کیم^[۲۰۸] (۱۹۹۶) یک روش آنیل شبیه سازی شده معرفی کردند که طرح نمایش آنها بر مبنای طرح نمایش کلید تصادفی استوار بود و از طرح تولید زمانبندی موازی برای تولید جوابهای اولیه استفاده کردند، آنها از عملگر تبادل زوجی برای جستجوی همسایگی سود بردند]۱[. از مهمترین کارهای انجام شده که میتوان آن را کاراترین روش آنیل شبیه سازی شده برای حل مسئله RCPSP میتوان به تلاشهای والس^[۲۰۹] و همکارانش (۲۰۰۵) ، اشاره کرد که آنها در طرح تولید زمانبندی از روش ابتکاری بهبوددهنده پیشرو-پسرو^[۲۱۰] استفاده کردندکه این روش توسط تورموس^[۲۱۱] و لووا^[۲۱۲] (۲۰۰۱) به وجود آمد که میتوان آن را در منبع ]۳۱[ به صورت کامل مطالعه کرد اما ما در اینجا به شرح مختصری از بهبوددهنده پیشرو-پسرو میپردازیم، در این روش ابتکاری در هر مرحله از طرح تولید زمانبندی موازی یا سریالی برای تولید یک زمانبندی برای نمونه گیری براساس قانون اولویت LFT استفاده میشود، در انتقال پسرو فعالیتها از راست به چپ و در دیرترین زمان شدنی زمانبندی میشود سپس در انتقال پیشرو فعالیت از چپ به راست ودر زودترین زمان شدنی، زمانبندی میشوند. آنها برای تعریف همسایگی از تعریف همسایگی والس و همکارانش (۲۰۰۳) که در منبع]۳۲[ به طور کامل توضیح داده شده است استفاده کردند. در این همسایگی تعریف شده، انتخاب فعالیت بعدی باید براساس ترتیب فعالیتهای جواب اولیه ویا برطبق نمونه گیری تصادفی از فعالیتها، صورت پذیرد، آنها نتیجه گرفتند که روش آنیل شبیه سازی شده پیشنهادی آنها دارای بهترین کیفیت جواب از لحاظ بهینگی نسبت به روش های قبلی پیشنهادی آنیل شبیه سازی شده در حل مسئله RCPSP است]۳۳[.

۲-۵-۴)الگوریتم دسته پرندگان

یکی دیگر از الگوریتمهای فراابتکاری مبتنی بر جمعیت، الگوریتم بهینه سازی دسته پرندگان است که درسال ۱۹۹۵ توسط کندی^[۲۱۳] و ابرهارت^[۲۱۴] ابداع شد که در رده الگوریتمهای هوش جمعی است. در این روش از رفتار جمعی ارگانیزمهای طبیعی نظیر پرندگان و ماهی ها در یافتن منطقه ای با غذای کافی الهام گرفته شده است. در این گونه اجتماع ها بدون وجود کنترل مرکزی یک رفتار، یک رفتار هماهنگ شده بین اجزای جمعیت وجود دارد. به بیان ساده تر گروهی از پرندگان را در نظر بگیرید که به صورت تصادفی در فضای مشخص به دنبال غذا هستند و فقط یک تکه غذا در این فضای جستجو وجود دارد و هیچ پرنده ای مکان دقیق آن را نمیداند اما هر پرنده میزان فاصله خود را از آن تکه غذا در هر مرحله میداند اکنون با دانستن این فرضیات بهترین استراتژی برای یافتن غذا چگونه تعریف میشود. یک استراتژی موثر میتواند این باشد که همه پرنده ها، از پرنده ای که به تکه غذا نزدیکتر است در حرکت بعدی خود تبعیت کند. الگوریتم بهینه سازی دسته پرندگان به نام الگوریتم بهینه سازی تجمعی ذرات هم معروف است که در سالهای اخیر به صورت موفق برای حل مسئله بهبنه سازی مختلف مورد استفاده قرار گرفته است. برای تشریح ریاضی وار الگوریتم بهینه سازی دسته پرندگان یک اجتماع شامل N ذره(پرنده) را در نظر بگیرید که در یک فضای D بعدی در حال پرواز هستند. هر جزء(پرنده) i ، یک جواب کاندید برای مسئله است و با بردار x_i فضای جستجو، نمایش داده میشود. هر جزء(پرنده) دارای موقعیت و سرعت مخصوص به خود است که جهت پرواز و سرعت حرکت آن را نشان میدهد. برای حل مسئله بهینه سازی از مزایای همکاری میان اجزاء(پرندگان) در این الگوریتم استفاده شده است. هر جزء(پرنده) i ، از بهترین موقعیت مشاهده شده توسط خود و نیز بهترین موقعیت مشاهده شده توسط کل جمعیت آگاه است و با توجه به این دو مورد مکان کنونی و سرعت خود را انتخاب میکند. الگوریتم بهینه سازی دسته پرندگان یک الگوریتم حافظه دار است بدیت معنا در هر مرحله مسیر حرکت ذرات(پرندگان) بر اساس تجارب قیلی جمعیت تعیین میگردد. از دیگر خصوصیات این الگوریتم میتوان به همگرایی سریع به جواب بهینه و محدود بودن تعداد پارامترهای الگوریتم اشاره کرد. از آنجاییکه الگوریتم بهینه سازی دسته پرندگان، جستجو را به طور مستقیم با بهره گرفتن از تابع هدف انجام میدهد میتوان را آن برای بهینه سازی توابع هدف مشتق ناپذیر استفاده کرد. در این الگوریتم مسئله انقراض و جایگزینی نسلها مانند الگوریتم ژنتیک، وجود ندارد که این خود باعث زمان و حافظه مورد نیازکم، برای اجرای این الگوریتم میشود. در الگوریتم بهینه سازی دسته پرندگان امکان توازن بین جستجوی فردی و سراسری با تنظیم مناسب پارامترها وجود دارد که این یک حسن بسیار بزرگ است. در زمینه کاربرد الگوریتم بهینه سازی دسته پرندگان برای حل مسئله RCPSP میتوان به موارد ذیل اشاره کرد. ژانگ^[۲۱۵] و همکارانش (۲۰۰۵) یک رویکرد مبتنی بر الگوریتم بهینه سازی دسته پرندگان را که در آن از دو رویکرد برای نمایش ذرات(پرندگان) استفاده میشد برای حل مسئله RCPSP استفاده کردند. آنها از دو طرح نمایش به نامهای طرح نمایش بر اساس اولویت^[۲۱۶] و طرح نمایش بر اساس توالی فعالیت^[۲۱۷] استفاده کردند که در طرح نمایش اول جواب حاصل همیشه موجه است اما در طرح نمایش دوم امکان تولید جوابهای غیرموجه نیز وجود دارد، بنابراین آنها یک مکانیزم ابتکاری با الگوریتم بهینه سازی دسته پرندگان ترکیب کردند تا منجر به تولید جوابهای موجه گردد. در هر دو طرح نمایش، ذرات(پرندگان) با بهره گرفتن از طرح تولید زمانبندی سریالی به یک برنامه زمانبندی تبدیل میشدند، آنها نتیجه گرفتند که در طرح نمایش ذرات(پرندگان) به صورت توالی فعالیتها به جواب بهینه بهتری نسبت به طرح نمایش بر اساس اولویت، حاصل شده است]۳۴[. چن^[۲۱۸] و همکارانش (۲۰۱۰) الگوریتم بهینه سازی دسته پرندگان را برای حل مسئله RCPSP توسعه دادند. در روش مورد استفاده آنها ذرات(پرندگان) بیانگر شروع فعالیتها هستند، برای هر فعالیت بر اساس مقادیر ذرات(پرندگان) یک احتمال انتخاب تعریف میشود تا اولویت مرتیط با هر ذره ای(پرنده ای) برای زمانبندی فعالیتها به دست آید، در هر تکرار فعالیتها از روش زمانبندی دو جهته که به صورت تصا فی انتخاب میشوند زمانبندی میشوند، در حین تعیین زمانبندی شروع فعالیتها از جستجوی محلی با گزینه های تاخیر^[۲۱۹] برای جلوگیری از به دام افتادن در بهینه محلی استفاده میشود، همچنین آنها روش مسیر بحرانی را برای افزایش قدرت الگوریتم برای یافتن جوابهای موجه با الگوریتم بهینه سازی دسته پرندگان ترکیب کردند. نتایج آزمایشات آنها نشان میدهد که الگوریتم بهینه سازی دسته پرندگان ترکیبی آنها، از الگوریتم بهینه سازی دسته پرندگان معمولی بهتر بوده و نیز نسبت به الگوریتم بهینه سازی کلونی مورچه گان در یافتن جوابهای بهینه، نتایج بهتری را حاصل میکنند]۳۵[.

۲-۵-۵)الگوریتم بهینه سازی جامعه نامنظم

ازآنجاییکه الگوریتم ASO در سال ۲۰۱۱ توسط احمدی جاوید^[۲۲۰] ابداع شده است و عمر این الگوریتم فراابتکاری بسیار کوتاه است، تنها دو مقاله در استفاده از این الگوریتم برای مسئله زمانبندی در ادبیات موضوع وجود دارد. اولین تلاش در این زمینه توسط احمدی جاوید(۲۰۱۱) انجام شد که ضمن معرفی الگوریتم جدید فراابتکاری ASO، از این الگوریتم برای حل مسئله زمانبندی جریان کارگاهی ترکیبی با زمان نصب وابسته به توالی^[۲۲۱] ، با تابع هدف مینیمم کردن زمان اتمام پروژه استفاده کرد. وی برای پیدا کردن یک روش مناسب برای نمایش شغل های مرتبط به هم ،از کروموزومها که در الگوریتم ژنتیک مورد استفاده قرار میگیرد، بهره جست تا بتواند جوابهای زمانبندی را نمایش دهد. این طرز نمایش این امکان را به وی داد که بتواند از عملگرهای ادغام و جهش الگوریتم ژنتیک برای تولید کردن سیاستهای حرکتی مختلف استفاده کند. وی درصد انحراف نسبی را در الگوریتم ASO با سه الگوریتم فراابتکاری PSO ، HTS ^[۲۲۲] و SA در حل مسئله زمانبندی جریان کارگاهی ترکیبی با زمان نصب وابسته به توالی مقایسه کرد و نشان داد که در نمونه گیری انجام شده، الگوریتم ASO کمترین درصد انحراف نسبی را نسبت به سه الگوریتم فراابتکاری یاد شده دارد و در نتیجه دارای بهترین کارایی است]۳[. دومین تلاش برای استفاده از الگوریتم فراابتکاری ASO در حل مسئله زمانبندی توسط احمدی جاوید و هوشنگی تبریزی^[۲۲۳] (۲۰۱۲) انجام شد که آنها از الگوریتم فراابتکاری ASO برای حل مسئله زمانبندی جریان کارگاهی چندترابری بین ماشینهای متوالی^[۲۲۴] با تابع هدف مینیمم کردن زمان اتمام پروژه استفاده نمودند، آنها در این مقاله کارایی الگوریتم فراابتکاری ASO را با الگوریتم فراابتکاری PSO برای حل مسئله یاد شده را با هم مقایسه کردند و با توجه به نمونه گیری انجام شده نتیجه گرفتند که درصد انحراف نسبی الگوریتم ASO نسبت به الگوریتم PSO در اندازه های مختلف نمونه گیری، کمتر است و در نتیجه الگوریتم ASO بر PSO برتری دارد]۳۶[. با توجه به آنکه کارایی بالای الگوریتم فراابتکاری ASO در حل مسئله زمانبندی در دو مقاله یاد شده اثبات شد، این موفقیتها موجب شد تا این انگیزه بوجود آید تا در این پایان نامه کارایی الگوریتم فراابتکاری ASO را در سایر مسائل مهم زمانبندی بررسی کنیم. بنابراین در این پایان نامه از الگوریتم فراابتکاری ASO در حل مسئله زمانبندی پروزه با محدودیت منابع در حالت کلاسیک استفاده کردیم و با مقایسه آن با بهترین الگوریتم فراابتکاری مشهور دیگر ، کارایی آن رانیز بررسی نمودیم. با توجه به اینکه بوجودآورنده الگوریتم بهینه سازی جامعه نامنظم مدعی برتری الگوریتمش بر الگوریتمهای ژنتیک و دسته پرندگان هم در بهینگی و چه در سرعت حل استو نیز با توجه به اینکه طبق تحقیقات کاراترین الگوریتمها و پرکاربردترین آنها در حل مساله زمانبندی پروژه با محدویت منابع به ترتیب الگوریتمهای ژنتیک و جستجوی ممنوع و آنیل شبیه سازی شده است ،ما قصد داریم الگوریتم بهینه سازی جامعه نامنظم رابا بهترین الگوریتمهای فراابتکاری یاد شده وسایر الگوریتم های فراابتکاری مهم مقایسه کنیم،تا کارایی الگوریتم بهینه سازی جامعه نامنظم مشهود شودوادعای برتری آن هم راستی آزمایی شود.از آنجایی که این الگوریتم نخستین بار برای رده مسایل زمانبندی پروژه با محدودیت منابع بکار گرفته می شود ما آنرا برای حالت کلاسیک این مسایل بکار میگیریم که ساده ترین نوع مسایل در رده مسایل زمانبندی پروژه با محدودیت منابع محسوب می شود.

فصل سوم
معرفی مسئلهRCPSP و الگوریتم ASO

مقدمه

شکل کلاسیک مسئله ی زمانبندی پروژه با محدودیت منابع به علت کاربرد فراوان و داشتن خواص مفید در تجزیه و تحلیل مسائل زمانبندی به وفور مورد استفاده قرار میگیرد. در مدل RCPSP فرض بر آن است که برای هر فعالیت پروژه فقط یک حا لت اجرا وجود دارد، مسئله مورد بررسی ما یک پروژه با n فعالیت حقیقی و دو فعالیت مجازی است که تنها رابطه تقدمی FS^min = ۰ ، بین فعالیتها وجود دارد و هر فعالیت برای اجرا فقط به منابع تجدیدپذیر نیازمند است. طول اجرای فعالیت j ام برابر با d_j و مقداری قطعی در مسئله مورد بررسی ما است. میزان نیاز فعالیت j ام در هر پریود زمانی به منبع kR برابر با r_jk است. فرض میکنیم که از منبع تجدیدپذیر kR در هر پریود زمانی مقدار AR_k واحد موجود است. در مسئله مورد بررسی ما مقادیر r_jk و AR_k مقادیری ثابت ، صحیح و مثبت هستند. تابع هدف مسئله RCPSP یافتن یک زمانبندی است که هم از نظر روابط تقدمی و هم از نظر محدودیت منابع موجه بوده و دارای کمترین طول زمانبندی باشد. برای آشنایی بهتر با مسئله RCPSP در ادامه دو مدل مفهومی و یک مدل به روش برنامه ریزی خطی را تشریح میکنیم.

۳-۱)ارائه مدل مفهومی مسئله RCPSP

مدل مفهومی مسئله RCPSP به صورت ذیل است:
Minimize S_n+1 (۱)
St :
S₀ = ۰ (۲)
S_j S_i + d_i (i , j) E (3)
_ik AR_k t 0 (4)
i = 0 , 1 , … , n + 1 ; k = 1 , 2 , … , m
در فرمول بالا فعالیت اول و ۱ n+ام مجازی و بقیه فعالیتها حقیقی است. متغیرهای تصمیم S_i زمان شروع فعالیتها را نشان میدهد. در فرمول ۳ مجموعه E ، مجموعه روابط تقدمی بین فعالیتهای پروژه را نشان میدهد. D_i طول مدت فعالیت i ام را نشان میدهد. در فرمول ۴ ، مجموعه S(t) فعالیتهایی را نشان میدهد که در زمان t در حال انجام و پیشرفت هستند. متغیر r_ik میزان نیاز فعالیت i ام به منبع k ام در هر پریود زمانی را نشان میدهد که مقداری قطعی است. AR_k میزان منبع تجدیدپذیر k را در هر پریود زمانی نشان میدهد. معادله ۱ ، تابع هدف مینیمم کردن زمان شروع فعالیت مجازی آخر را نشان میدهد. معادله ۲ نشان میدهد که فعالیت مجازی اول، در زمان صفر شروع میشود. معادله ۳، روابط تقدمی بین فعالیتها را که فقط از نوع FS^min = ۰ است را نشان میدهد. معادله ۴ ، نشان میدهد که در لحظه انجام پروژه هر فعالیت حداکثر به میزان منبع در دسترس تجدیدپذیر میتواند انتخاب خود را انجام دهد. مدل ریاضی مفهومی نمیتواند به طور مستقیم حل شود زیرا هیچ راهی برای معنا کردن مجموعه S(t) که در فرمول ۴ آمده است وجود ندارد بنابراین نیاز به مدل ریاضی که قابلیت حل شدن داشته باشد در دهه ۶۰ میلادی احساس شد که میتوان به مدلهای پریتسکر^[۲۲۵] (۱۹۶۹) ]۳۷[ ، کاپلان^[۲۲۶] (۱۹۸۸) ]۱[، مدل آلوارز- والدز^[۲۲۷] (۱۹۹۳) ]۳۸[، مدل مینگوزی^[۲۲۸] (۱۹۹۸) ]۳۹[و مدل کلین^[۲۲۹] (۲۰۰۰) ]۱[ ، اشاره کرد. این پایان نامه قصد دارد مدل برنامه ریزی ریاضی خطی پریتسکر را که جزء اولین مدلهای ریاضی است در ادامه تشریح کنیم.

۳-۲)ارائه و تبیین مدل ریاضی مبتنی به روش برنامه ریزی خطی از پریتسکر برای حل مسئله RCPSP

مدل ذیل یکی از اولین مدلهای ریاضی جهت حل مسئله RCPSP است که توسط پریتسکر ارائه شده است. در این مدل متغیر صفر و یک y_jt به صورت ذیل تعریف میشود. برای هر فعالیت j J و هر زمان اتمام موجه t [ EST_j , LST_j ] که در آن EST_j و LST_j بر اساس روش CPM به دست میایند. اگر اجرای فعالیت j ام در زمان t شروع شود ، ۱ y_jt =است و در غیر اینصورت ۰ = y_jt است.

- سیستم شعاعی^[۴۲]
در این نوع سیستم، خیابانها از یک هسته مرکزی منشعب می­شوند. توسعه، توسط ادامه خیابانها و یا شعاعهای فرعی دیگری که اضافه می­شوند به صورت محدود امکان­ پذیر است. پیوند شبکه با یکدیگر از طریق هسته­مرکزی شکل می­گیرد. فرم شهر به صورت ستاره­ای است. اغلب شهرهای قدیمی با بافت ارگانیک دارای این سیستم شبکه می­باشند و با وجود ترافیک دارای معایب زیادی است (قریب،۱۶:۱۳۷۶). به طور مثال وسایل نقلیه برای دسترسی از یک خیابان دیگر، نخست باید به مرکز مراجعه نمایند و سپس به خیابان موردنظر دسترسی پیدا کننند. شبکه ارتباطی شهر مقدس مشهد از این نوع است (سعیدنیا،۱۳۸۲). شبکه ­های شعاعی نمونه بسیاری از شهرها هستند. با مسیرهایی که از مرکز شهر پخش می­شوند در حالی که، جهت اتصالات به منطقه تجاری مرکزی از حومه­ها مشخص هستند اتصالات از حومه به حومه ممکن است مشکل­آفرین باشد مگر اینکه اتصالهای محیطی با قطاعی در سرتاسر شهر ایجاد شود (جوتین­خیستی و کنت­لال،۱۳۸۱:۹۰۴). در این نوع از شهرهای شعاعی، سعی می­ شود جهت غیرمرکزی نمودن شبکه، قسمتهایی از معابری که شعاعها را به هم مرتبط می­سازند و در بافت قدیم شهر به صورت معابر تنگ و فرعی وجود دارند، به صورت خیابانهای عریض و حلقه­ای شکل^[۴۳] تغییر دهند. به وجود آمدن این­گونه حلقه­ها قسمت اعظم تردد وسایط نقلیه دور مرکز شهر انجام خواهد گرفت و میدانهای تاریخی و مرکزی شهر و بخش تجاری را می­توان به عنوان مسیر عابرپیاده و خالی از تردد وسایط نقلیه در نظر گرفت در این سیستم حلقه­ها توسط شعاعها قابلیت عملکرد پیدا می­ کنند و تعداد حلقه­ها نمودار توسعه شهر می­باشد. مانند شبکه ارتباطی شهر همدان (قریب،۱۷:۱۳۷۶). شهرهای تبریز و خرمشهر نیز دارای سیستم نیمه شعاعی می­باشند (دانشنامه رشد،۱۳۸۹).

- سیستم شطرنجی^[۴۴]
این فرم سابقه­ای بسیار طولانی دارد و به عنوان پایه شهرهای یونانی، امپراطوری رم، شهرهای نو قرون وسطی، شهرهای ایده­آل رنسانس، بخش جدید شهرهای قدیم و توسعه شهرهای استعماری اروپایی به خصوص شهرهای آمریکایی مورد توجه است. این طرح متأثر از افکار دانشمندان آمریکایی است. واضع این طرح فرانک لویدرایت است. با تأکید بر توسعه شبکه راه ­ها و ساختن جاده­های متعدد، گسترش شهرها و نواحی جمعیتی آنها به صورت پراکنده پیشنهاد شد. آنچه در طرح شطرنجی مشاهده می­ شود عدم وجود سیمای شهری در مرکز شهر است. (زیاری و همکاران،۱۳۸۹). سیستم غیرمرکزی است که تعداد زیادی گره یا نقطه تقاطع وجود دارد. کلیه نقاط توسط شبکه پوشش داده شده و توسعه شبکه به هر سمت و به صورت نامحدود امکان­ پذیر است. در مناطق مرکزی و یا تجاری مسیرهای فراوانی برای تردد وجود خواهد داشت، از خیابانهای مورب جهت کوتاه­کردن راه های دور و سفرهای طولانی استفاده می­گردد، اگرچه خیابانهای مورب باعث بوجود آمدن تقاطع­های متراکم و نامتعادلی خواهند شد (قریب،۱۷:۱۳۷۶). در این سیستم سلسله مراتب خیابان­ها را می­توان به راحتی امکان­ پذیر نمود. بنابراین، فشار ترافیک در محورها بر نقاط خاصی از شبکه تحمیل نمی­ شود و بار ترافیک به صورت نسبتاً متوازی در سطح شبکه توزیع می­گردد. این مدل نمی­تواند بدون انتها مطرح باشد و اگر گسترش آن بی انتها باشد مرکز آن متراکم گردیده و رفت­و­آمد افزایش خواهد یافت و فشار بر تمام خیابان­هایی که هیچ فرقی با هم ندارند وارد خواهد آمد وقتی تمام خیابان­ها مشابه یکدیگر باشند رفت­و­­آمدهای غیرمعقولی به وجود می ­آید و نواحی درونی همه بلوک­ها مورد هجوم قرار خواهد گرفت (زیاری و همکاران،۱۳۸۹). شبکه ­های شطرنجی بر مبنای شبکه خیابان موجود توسط مسیرهایی که از میان منطقه تجاری مرکزی عبور می­ کند بوجود می­آیند. بسیاری از سفرها نیاز به انتقال از مسیری به مسیری دیگر داشته و بیشتر مسیرها مستقیم هستند (جوتین­خیستی و کنت­لال،۱۳۸۱: ۹۰۴). در شبکه ارتباطی شهرهای ایلام، گنبدکاووس، شهرکرد، فریمان، سلماس، بافت جدید دزفول و محلاتی از تهران (تهران­نو، نارمک و تهران­پارس) و برخی دیگر از شهرها این سیستم دیده می­ شود (فرید، ۱۳۸۸).
از محاسن سیستم مذکور می­توان به ارتباط مستقیم با قسمتهای دورتر شهر، استفاده بهینه از زمین (فاقد پرت­زمین)، ایجاد آب نماها، پارکها، باغها و یا مجسمه‌های یادبود در محل تقاطع خیابانهای مورب که به زیبایی شهر می­افزاید و همچنین به دلیل کمی موانع، عملی‌ترین سیستم محسوب می­ شود اشار نمود. عیب اصلی این سیستم وجود تقاطعهای خطرناکی است که در محل اتصال خیابانهای مورب و شطرنجی پدید می ­آید. علاوه بر این، تعداد تقاطعها نیز در خیابانهای شطرنجی زیاد است (هیراسکار،۱۳۸۷).
- سیستم حلقوی^[۴۵]
با روند توسعه این فرم مجتمع­های شهری، فواصل شبکه ­های ارتباطی و منشعب شده از مرکز زیاد می­ شود و لازم است جهت ارتباط این شبکه­ ها در نقاط مختلف، آنها را توسط رینگ­های متوالی حلقوی به یکدیگر متصل کرد. به منظور جلوگیری از تردد­های بی­مورد وسایط نقلیه به مرکز شهر و همچنین حرکت وسایط نقلیه در دور مرکز شهر در صورتی که شبکه ارتباط­دهنده به صورت یک یا چند رینگ تمامی این شبکه را به یکدیگر متصل می­سازد سیستم ارتباط شهری به صورت حلقوی در خواهد آمد. در دسترس بودن سازمان­ها و امکانات شهری از مشخصات و امتیازات شهرهای حلقوی محسوب می­ شود. نمونه کامل شهر­های حلقه­ای در اروپا آمستردام، روتردام و لندن است (زیاری و همکاران،۱۳۸۹). در شهرهایی که شبکه ارتباطی آنها شعاعی است، سعی می­ شود برای غیرمرکزی کردن شبکه، در قسمتهایی از معابر، شعاعها را به صورت خیابانهای عریض و حلقه­ای شکل به هم مرتبط سازند. در این سیستم حلقه­ها توسط شعاعهایی قابلیت عملکرد پیدا می­ کنند و تعداد حلقه­ها می ­تواند مشخص کننده میزان توسعه شهر باشد (سعیدنیا،۱۳۸۲).
از مزایای این سیستم راه های حلقوی که نقشی واسطه­ای بین جاده­های مورب و جاده­های محلی شهری دارند ترافیک را در بزرگراههای مختلف پخش می­ کنند، بنابراین از نظر ترافیکی بسیار مناسب­اند (فرید،۱۰۱:۱۳۸۸).
معایب این سیستم بدین­گونه است که، قطعات کوچک زمین به صورت ذوزنقه­ای شکل می­گیرند، و بهره ­برداری نامنظم از زمین، موجب به هدر رفتن مقدار زیادی از اراضی شهری می­گردد و از لحاظ احداث واحدهای مسکونی مقرون به صرفه نیست (هیراسکار،۱۳۸۷). شبکه ارتباطی شهر همدان نمونه بارزی از این سیستم است و شهرهای تبریز و خرمشهر نیز دارای سیستم نیمه شعاعی می­باشند (فرید،۱۰۲:۱۳۸۸).
- سیستم ارگانیک (آشفته)
سیستمی است که در طرح و تنظیم آن اندیشه انسانها به کار گرفته نشده است، بلکه تکوین شهر به طور اتفاقی انجام یافته و راه ها، خیابانها و کوچه­های تنگ آن با پیچ­و­خمهایی در یکدیگر تنیده­اند (فرید،۱۳۸۸: ۱۰۳). اطلاق نام «ارگانیک» به این علت است که این طرح به یک تصویر میکروسکوپی، نظیرآن چیزی که ساختمان سلولی بافتهای گیاه و حیوان را نمایش می­دهد، تشبیه می­ شود. در این سیستم خیابانها دارای انحناست و گاه عرض آنها متفاوت و در فواصل مختلف فضاهای باز نامنظم و به شکل ناپیوسته دیده می­ شود (هیراسکار،۱۳۸۷). بافت شهرهای شوشتر، رشت و لار و بافت قدیم برخی از شهرهای ایران دارای سیستم ارگانیک است (فرید،۱۳۸۸).
۲-۱۷. دیدگاه ­ها و نظریه‌های مرتبط با حمل و نقل شهری
بررسی سوابق تحقیقاتی مرتبط با حمل و نقل شهری عمدتاً کلی و عمومی بوده و به صورت جزءنگر روند موضوعی، خاصی را مورد ارزیابی قرار نداده است. مهمترین دیدگاه ها و نظریات مرتبط با حمل و نقل شهری را می­توان به ترتیب در سه دوره زمانی نام برد:
از ابتدای پیدایش شهرها تا دهه۱۹۱۰.
از دهه ۱۹۷۰ تا۱۹۲۰.
از دهه ۱۹۸۰ تاکنون.
می­توان دوره اول شروع و دوره دوم را زمان تثبیت رویکرد حمل و نقل خودرومدار دانست و دوره سوم تغییر گرایشی به سمت توسعه حمل و نقل همگانی به حساب آورد. دوره اول، رویکردهای اصلی نظری بر توسعه مسیرها و زیرساخت­های حمل و نقلی متناسب با رشد شهرها متمرکز بوده است. دوره دوم، بر چگونگی ارتباط میان حرکت سواره و پیاده و گسترش شبکه ­های ترابری وسایل نقلیه موتوری تأکید گردید. در دوره اخیر به شدت بر توسعه متمرکز بر مسیرها و گره­های حمل و نقل همگانی و ملاحظات حمل و نقل پایدار توجه شده است (کاشانی­جو و مفیدی­شمیرانی،۱۳۸۸). به اختصار سه دوره زمانی نظریه­ های حمل و نقل شهری همراه با شرح در جداول شماره­های (۲-۲)، (۲-۳) و (۲-۳) آورده شده است.
۲-۱۷-۱. نظریه­ های حمل و نقل شهری تا دهه ۱۹۱۰
مهمترین وسایل حمل و نقل در این دوران متکی به نیروی انسان و حیوانات بوده و اختراع چرخ را شاید بتوان در سیر تحول این­گونه ابزارها به عنوان نقطه عطف به شمار آورد. در سال ۱۸۵۰ جغرافیدان آلمانی، جی.­جی.کوهل مجموع شبکه‌های شاخه­شاخه به ‌منظور استفاده در سکونتگاه‌های شهر- ناحیه، ایدئال خود را ابداع کرد. تقریباً یک قرن بعد والتر کریستالر از ایده‌های او اقتباس کرد و در طرح خویش در سیستم شهرها، به ‌کار برد. از آن پس دست­اندرکاران دیگر به گسترش و کمال این ایده‌ها پرداختند (هاگت،۱۳۷۹: ۳۲۸). بعضی از جنبه‌های طرح کوهل و کریستالر شایان توجه هستند. از جمله شبکه‌های حمل و نقل سلسله مراتبی مرکب از معدودی معابر مورد استفاده سنگین و بسیاری معابر تغذیه­دهنده مورد بهره‌برداری سبک یا معابر انشعابی (شاخه تابع) که از آنها، مانند دیگر سیستم‌های شهر بهره‌برداری می‌شد را نام برد (هاگت،۱۳۷۹: ۳۲۹). نظریه شهر خطی که در اواخر قرن ۱۹ توسط سوریاای­ماتا مطرح گردید شاید جزء اولین ایده­هایی بود که بر توسعه شهرها با محوریت مسیرهای حمل و نقل عمومی تأکید داشت (کاشانی­جو و مفیدی­شمیرانی،۱۳۸۸).
در ایده باغشهر که توسط ابنزر هاوارد ارائه شد، اساس نظام حمل و نقل و استقرار مرکز کالبدی و اجتماعی شهر بر مبنای شبکه ترابری عمومی ریلی قرار داده شده بود. هم در لچ­ورث به عنوان نخستین باغشهر به سال ۱۹۰۴ و هم در ولوین، دومین باغشهر به سال ۱۹۲۰ و نخستین شهرک اقماری لندن شبکه راه­آهن شهر را، به چهار بخش تقسیم می­کرد (اوستروفسکی،۱۳۷۱: ۴۲-۴۰). اوژن­ انارد یکی دیگر از اولین صاحبنظرانی بود که در ابتدای قرن بیستم و هنگامی که حمل و نقل موتوری در شهرها در حال افزایش و راه­آهن ­زیرزمینی در مرحله ساخت قرار داشت به مسائل آمد و شد توجه نشان داد و راهکارهایی را برای حل مشکل زادگاهش پاریس، پیشنهاد داد. جداسازی انواع ترافیک، ایجاد تقاطع غیرهمسطح و طرح فلکه از پیشنهادهای اصلی انارد بود که نخستین بار توسط وی ارائه گردید (کاشانی­جو و مفیدی­شمیرانی،۱۳۸۸).
جدول (۲-۲) : نظریه­ های مرتبط با حمل و نقل شهری از ابتدای پیدایش شهرها تا دهه ۱۹۱۰

یک پدیده اجتناب ناپذیر در سازمان است که گاهی افراد به آن به عنوان پدیده منفی می نگرند.لذا پژوهش حاضر کوشش نموده است تا با ارائه مدلی به” تأثیر منابع قدرت مدیران بر سبک تصمیم گیری با میانجی گری جو سازمانی در مدارس دخترانه ابتدایی شهرستان سمنان” بپردازد.جامعه آماری پژوهش شامل کلیه مدیران و معاونان مدارس ابتدایی شهرستان سمنان که ۵۴۱ نفر می باشد که از بین آنها ۲۲۵ نفر با روش نمونه گیری طبقه ای انتخاب گردیدند.به منظور گرد آوری داده ها جهت تجزیه و تحلیل از سه پرسشنامه سنجش منابع قدرت هینکین و شرایختم(۱۹۸۹) و پرسشنامه سبک عمومی تصمیم گیری مقیمی(۱۳۹۰) و پرسشنامه جو سازمانی هالپین و کرافت(۱۹۶۲) (OCDQ-RE) استفاده گردید.پایایی پرسشنامه ها با آلفای کرونباخ به ترتیب برابر با ۰٫۹۲ و ۰٫۸۶ و ۰٫۸۹ درصد محاسبه گردید. جهت تجزیه و تحلیل داده ها از آمار توصیفی و استنباطی استفاده شد. پس از بررسی جمعیت شناختی نمونه مورد مطالعه از طریق آمار توصیفی از روش های تحلیل عاملی، ضریب همبستگی پیرسون، مدل معادلات ساختاری برای پاسخگویی به سئوالات تحقیق استفاده شد. نتایج نشان داد که بین منابع قدرت با جو سازمانی رابطه مستقیم و معنادار وجود دارد(بجز قدرت اجبار) همچنین دیگر یافته ها نشان می دهد در بین منابع قدرت منبع قدرت پاداش و مرجعیت بیشترین تأثیر را بر جو سازمانی داشته است . از طرف دیگر، جو پدرانه بیشترین تأثیر را بر سبک تصمیم گیری داشته است .

کلید واژه ها: منابع قدرت، جو سازمانی، سبک تصمیم گیری، مدیران،مدارس ابتدایی
فصل۱
کلیات پژوهش
۱-۱مقدمه
زندگی در همه سازمانها از جمله در سازمان های آموزشی نیازمند اتخاذ تدابیر و راه حل های گوناگون و مستمر است. مدیران باید وظایف و کارکرد های گوناگونی را انجام دهند تا بتوانند سازمان خود را هدایت و رهبری کند (میرکمالی،۱۳۸۶). بطور کلی تصمیم گیری یکی از چالش های مدیران در طول زمان می باشد؛ زیرا آنان در طول مأموریت سازمانی خود با مسائل و موقعیت هایی رو به رو می شوند که نیازمند تصمیم گیری است (کوچر،۲۰۱۰). تصمیماتی که مدیران در طول انجام ماموریت سازمانی خود اتخاذ می کنند، عملکرد کارکنان و زندگی آنها را متأثر ساخته و اثر بخشی سازمان را نیز تحت تأثیر قرار می دهد. لذا آنان باید با وظایف خویش و حوزه کار خود آشنا باشند و خود را در هر لحظه نسبت به اعمال، کردار، تصمیمات و رفتار خود پاسخ گو ببینند و برای هر اقدام دلیلی و برای هر تصمیم توجیهی معقول داشته باشند (دلشاد،۱۳۸۶).
آنچه که مدیران در سطوح مختلف سازمان انجام می دهند و همواره در فضای آن حرکت می نمایند ، تصمیم گیری را می توان جمع آوری و پردازش اطلاعات در نظر گرفت ( صرافی زاده ، ص ۵۶: ۱۳۸۰)
داشتن اطلاعات دقیق ، مرتبط و به هنگام و سریع باعث بالا رفتن سرعت و دقت تصمیم گیری شده و جلوی انتخاب بسیاری از تصمیمات نادرست را خواهد گرفت . در این برنامه زمانی ، یک مدیر کار آمد بدون داشتن اطلاعات مورد نیاز خود قادر به رهبری سازمان و رسیدن به اهداف از قبل تعیین شده نیست . چنانچه در سازمان تصمیمات مدیران، علمی و درست باشد کارکنان سازمان هم از آن سود خواهند برد؛ امکانات بیشتر دریافت خواهند کرد، رویه های کاری ساده تر خواهند شد، دانش و مهارت هایشان افزایش خواهند یافت و به واسطه پیشرفت سازمان، از حقوق و مزایای بیشتری برخوردار خواهند گشت. اما در سازمان هایی که مدیران ناشایست بر مسند تصمیم گیری هستند، تصمیمات نابخردانه، مقطعی،غیر علمی و سراسیمه ایشان باعث می شود اثرات منفی و خرابکاری هایشان را کارکنان سطوح پایین تر متحمل شوند .
بنابراین با توجه به اینکه نظام آموزش و پرورش یکی از مهمترین نظام های اجتماعی محسوب می گردد و نقش مهمی در تولید علم و تربیت نیروی متخصص کشور دارد،‌کیفیت تصمیم گیری در آن، از اهمیت فزآینده ای برخوردار است. این کیفیت می تواند متأثر از عوامل مختلفی از جمله سبک های مختلف تصمیم گیری مدیران باشد. بدیهی است که هر گونه نقص در این زمینه، می تواند منجر به تصمیمات ضعیفی گردد که تبعات زیانباری برای کارکنان داشته باشد .
بطور کلی می توان گفت همه مدیران برای حفظ موقعیت خود و سازمانشان، نیازمند بکار گیری قدرت هستند و مدیرانی موفق هستند که ضمن شناخت منابع قدرت و آگاهی از اثرات آنها و با در نظر گرفتن شرایط روحی و روانی کارکنان و جو سازمانی ،درست و بجا از آن منابع استفاده کنند تا در انگیزش کارکنان و بهبود و موفقیت سازمان موثر واقع شود در نهایت با تدبیر لازم تصمیمات درست را اتخاذ نمایند .
۱-۲بیان مسئله
آموزش و پرورش از جمله سازمانهایی است که در هر جامعه یی از حساسیتی خاص برخوردار است.این حساسیت بیشتر به این دلیل است که فعالیت داخلی آن در معرض دید همگان بوده و مورد قضاوت عامه ی مردم قرار می گیرد. از سوی دیگر سیر تغییر و تحولات و پیشرفت های اجتماعی نیاز به آموزش و پرورش اثربخش را ضروری می سازد. از این رو پژوهش های مختلف در این حوزه می تواند کاستی های موجود را مشخص و راه را برای مرتفع ساختن آن هموار سازد. مدرسه های ما با ید پرورش دهنده ی دانش آموزانی باشند که با جرأت و جسارت و تکیه بر انرژی درونی و تلاش و عملکرد خویش از شکست نهراسند و آن را پلی برای رسیدن به پیروزی بدانند.این خصوصیات زاییده ی جوی آزاد و مشارکت جویانه و مطلوب و مقصود هزاره ی جدید میلادی است ، که در حال حاضر رنگ باخته و دیگر نمی توان بر اساس آن برنامه ریزی کرد و این عصر الزامات و مناسبت خاص خود را می طلبد. لذا برای پرداختن به این مهم ایجاد فضایی مناسب در مؤسسه های آموزشی در اولویت قرار می گیرد. مدرسه به عنوان جامعه یی کوچک که ارتباط اعضای آن با یکدیگر فضای اجتماعی مشخصی را به وجود می آورد، باید بتواند در بروز خصایصی چون خلاقیت، خودباوری، آینده نگری، ریسک پذیری و تمایل به کامیابی (روحیه ی کار آفرینی ) در دانش آموزان مؤثر باشد. ایجاد جو و فضایی مناسب و مطلوب که زمینه ی بروز این ویژگی ها را فراهم آورد، یکی از وظیفه ها و رسالت های مسئوولان آموزش و پرورش است. جو مطلوب و مستعد در هر سازمانی می تواند شکوفایی و رشد این روحیه را در کارکنان آن سازمان فراهم آورد.و مدارس نیز از این قاعده مستثنی نیستند. لوتان و همکاران نیز بر این مطلب تأکید دارند،که اغلب محیط نامناسب آموزشی در برخی از کشورها به سادگی باعث از بین رفتن احتمال توسعه ی موفق کار آفرینان می شود.(لوتان،۱۸۱،۲۰۰۵) کمپل و همکارانش (۱۹۸۰) درباره جو سازمانی اظهار می دارند که جو سازمانی شیوه برخورد سازمان را با اعضا نشان می دهد و بنابراین می توان آن را شخصیت سازمان فرض کرد. مکنزی (۱۹۸۳) نیز پیرامون محیط سازمانی بیان می دارد که جو سازمانی بطور کلی می تواند به عنوان منبعی برای کارایی کارکنانی که در آن محیط کار می کنند در نظر گرفته شود (خلخالی ،۱۳۷۹: ۷۹).موضوع جو مدرسه و اثرهای آن بر عملکرد کلی مدرسه ، معلمان و دانش آموزان در دهه های اخیر توجه بسیاری از محققان را به خود جلب کرده است . پژوهشگران معتقدند که جو مدرسه از عواملی است که می توان با دستکاری آن به تحقق اهداف آموزشی کمک فراوانی کرد(خلخالی ، ۱۳۷۹: ۸۰).
با کمی دقت و ژرف نگری می توان دریافت که تمام خلاقیت ها و نوآوری ها از آثار آموزش و پرورش است . این همه اختراع حاصل انرژی آموزش و پرورش و نیروی پنهان آن است . آنچه امروزه دیده می شود ، حاصل کار معلمان و دانش آموزان دیروز است . تولید امروز کارخانه ها حاصل دانش دیروز است و تولید فردا ، نتیجه ی نوآوری و کارآفرینی امروز خواهد بود .
مدارس مختلفی حتی با تعداد دانش آموزان یکسان و امکانات مشابه میزان موفقیت متفاوتی دارند . بنابراین تفاوت مدارس فقط به تعداد دانش آموزان و معلمان و امکانات آموزشی و دیگر خصوصیات کمی محدود نمی شود . هر مدرسه خصوصیات منحصر به فردی دارد که آن را از مدرسه دیگر متمایز می کند . این خصوصیات داخلی که جو مدرسه نام دارد از تلاش و روابط متقابل گروه های داخل مدرسه ، مدیر ، معلمان ، دانش آموزان و کارکنان ناشی می شود و رفتار اعضای مدرسه را تحت تاثیر قرار می دهد و در میزان موفقیت و روحیه معلمان موثر است (شیرازی ، ۱۳۷۳: ۱۵۶و ۱۵۷).
جو سازمانی اصطلاح وسیعی است که به ادراک از محیط عمومی کار در مدرسه اطلاق شده و متاثر از سازمان رسمی و غیر رسمی ، شخصیت افراد و رهبری سازمانی است . به عبارت دیگر جو سازمانی مجموعه ای از خصوصیات داخلی که موجب تمایز مدارس از یکدیگر شده و در رفتار اعضای آنها تاثیر دارد (شیرازی ، ۱۳۷۳: ۱۵۶و ۱۵۷).
جو سازمانی مدرسه به مجموعه ویژگی های درونی نسبتاً پایدار موجود در یک مدرسه گفته می شود که آن را از سایر مدارس متمایز می کند . هر محیط آموزشی دارای جوی است که ممکن است آن محیط را سرد ، خشک و غیر قابل اعتماد ، ترس آور و یا گرم و صمیمی ، قابل انعطاف ، قابل اعتماد و حمایت کننده سازد . هر چه جو سازمان مثبت تر باشد، برقراری روابط انسانی آسان تر خواهد بود . بالعکس جوهای بسته ، ترس آور و منفی ، سبب بی اعتمادی ، ترس ، دوری و نفرت افراد از هم می شود (شیرازی ، ۱۳۷۳: ۱۵۶و ۱۵۷).
هر چه جو سازمانی مدرسه ای باز باشد ، یادگیری سازمانی در آن بالا می رود و هرچه جو سازمانی بسته باشد یادگیری سازمانی پایین است . جو سازمانی مطلوب موجب اثر بخشی سازمانها می شود (شیرازی ، ۱۳۷۳: ۱۵۶و ۱۵۷).
سبک تصمیم گیری افراد بیانگر الگوی عادتی است که آنها در هنگام تصمیم گیری مورد استفاده قرار می دهند. به عبارت دیگر سبک تصمیم گیری هر فرد رویکرد شخصیتی او در درک و واکنش به وظیفه تصمیم گیری خود است (میرکمالی،۹،۱۳۷۸) . در نتیجه علاوه بر عوامل سازمان و محیطی اثر گذار بر سبک تصمیم گیری مدیران، تفاوت ویژگیها ی شخصیتی نیز باعث می شود که مدیران نسبت به موقعیت های تصمیم گیری به نحو متفاوت رفتار کنند و در نتیجه سبک تصمیم گیری آنها با یکدیگر متفاوت باشد.
پنج سبک تصمیم گیری زیر توسط اسکات و بروس به عنوان سبک ها ی عمومی تصمیم گیری ارائه شده اند:
- سبک تصمیم گیری عقلایی: این سبک بیانگر تمایل تصمیم گیرنده به شناسایی تمامی راهکارهای ممکن ، ارزیابی نتایج هر راهکار از تمامی جنبه ها ی مختلف و در نهایت انتخاب راهکار بهینه و مطلوب توسط تصمیم گیرنده در هنگام مواجهه با شرایط تصمیم گیری می باشد (اُلیور آرنولد،۲۰۰۷ )به عبارتی در این سبک تصمیم گیری مسأله رخ داده بطور دقیق قابل تعریف بوده و فرد تصمیم گیرنده از یک فرایند ثابت و کاملاً مشخص جهت انتخاب و اجرای بهترین راه حل و دست یابی به اهداف پیروی می کند)جونز،۲۰۰۶). افرادی که از سبک عقلایی برخوردارند تصمیمات خود را بر اساس جستجو و تجزیه و تحلیل کامل و همه جانبه تمامی اطلاعات موجود هم از منابع درونی و هم از منابع بیرونی قرار می دهند.(رومیل، ۲۰۰۴)
- سبک تصمیم گیری شهودی: تصمیم گیری شهودی فرآیندی ناخودآگاه است که در سایه تجربه های استنتاج شده به دست می آید(رابینز ، ۱۳۸۵). در این شیوه تصمیم گیری فرد تصمیم گیرنده منطق روشنی در رابطه با درست بودن تصمیم خود ندارد، بلکه با تکیه بر بینش و فراست درونی خود آن چیزی را که فکر می کند درست است انجام می دهد(همان منبع ،۱۳۸۵).
افرادی که از سبک تصمیم گیری شهودی برخورداند کاملاً تجزیه و تحلیل خردامندانه مسأله را رد نمی کنند، بلکه معتقدند در برخی شرایط نظیر هنگام مواجهه با یک بحران ، در شرایط عدم اطمینان و زمانی که با حجم عظیمی از اطلاعات پردازش نشده مواجه می شوند و در شرایطی که به علت ماهیت پیچیده مسأله و بحرانی بودن شرایط امکان جمع آوری تمامی اطلاعات موجود پیرامون موضوع تصمیم گیری و بررسی دقیق و سیستماتیک این اطلاعات وجود ندارد ، شهود و فراست درونی به کمک افراد آمده و در انتخاب تصمیم مناسب می تواند نقش مهمی را ایفا کند.
سه منبع مهم شهود و بینش درونی در این سبک تصمیم گیری عبارتند از: (همان منبع ،۱۳۸۵)

1. 1. پاسخ های ذاتی/ فطری: پاسخ های ذاتی از ضمیر ناخودآگاه انسان نشأت گرفته ، غیر قابل آموزش بوده و بطور غریزی از بدو تولد همراه انسان می باشند.

1. 1. تجارب عمومی این منبع شهود انسان ها را آموخته ها و تجارب فراگرفته شده طی جریانات و موقعیت های گذشته تشکیل می دهند.

1. 1. آموزش های متمرکز این آموزش ها در راستای کاهش وابستگی فرد به تحلیل های کاملاً بخردانه در شرایط مبهم و ناشناخته و بهبود توانمندی های شهودی می باشد.

بر این اساس می توان گفت تصمیم گیری شهودی در محیط ها ی متلاطم و ناشناخته از جامعیت و انعطاف پذیری بیشتری برخوردار است.
- سبک تصمیم گیری وابستگی: این سبک بیانگر عدم استقلال فکری و عملی تصمیم گیرنده و تکیه بر حمایت ها و راهنماییهای دیگران در هنگام اتخاذ تصمیم است .(همان منبع ،۱۳۸۵)
مدیرانی که از سبک تصمیم گیری وابستگی برخوردارند در هنگام مواجه شدن با یک مشکل یا فرصت نیازمند این هستند که حتماً فردی در کنار آنها باشد تا کاملاً مطابق گفته های او عمل کنند . چنین افرادی به جای اینکه در هنگام اتخاذ تصمیمات مهم با دیگران مشورت نموده و در نهایت تصمیم نهایی را خودشان انتخاب کنند، کاملاً متکی و وابسته به دیدگاه های سایر افراد عمل می کنند.
- سبک تصمیم گیری آنی: سبک تصمیم گیری آنی بیانگر احساس اضطرار تصمیم گیرنده و تمایل وی به اخذ تصمیم نهایی در کوتاه ترین و سریع ترین زمان ممکن است.( لیو بوچانان ،۱۳۸۵ ( به عبارت دیگر مدیرانی که ا ز سبک تصمیم گیری آنی برخوردارند در هنگام مواجه شدن با موقعیت تصمیم گیری بلافاصله و بی درنگ تصمیم اصلی خود را اتخاذ می کنند.
- سبک تصمیم گیری اجتنابی: افرادی که از سبک تصمیم گیری اجتنابی برخوردارند در هنگام مواجه با مسأله (مشکل یا فرصت ( تا آنجا که امکان پذیر باشد تصمیم گیری را به تعویق انداخته و از هرگونه واکنش نسبت به مسأله رخ داده طفره می روند )همان منبع ،۱۳۸۵). بنابراین سبک تصمیم گیری اجتنابی را می توان تلاش و تمایل فرد تصمیم گیرنده به اجتناب از اتخاذ هر گونه تصمیم و تا حد امکان دوری از موقعیت ها ی تصمیم گیری تعریف نمود. (همان منبع ،۱۳۸۵)
اسپایسر و اسمیت در بررسی پنج سبک تصمیم گیری مورد نظر در بین دو گروه ۲۰۰ نفری از دانشجویان رشته بازرگانی در یکی از دانشگاه های انگلستان ، در گروه اول بین سبک عقلایی و هر یک از سبک های تصمیم گیری شهودی، آنی و اجتنابی رابطه معنادار منفی، بین سبک تصمیم گیری شهودی و آنی و بین سبک تصمیم گیری وابستگی و اجتنابی رابطه معنادار مثبت به دست آوردند ، در گروه دوم نیز روابط بین سبک های تصمیم گیری همانند گروه اول به دست آمد ، علاوه بر آن در گروه دوم وجود همبستگی معنادار مثبت بین دو سبک اجتنابی و آنی نیز تأیید شد (پارکر ،آندرو،۲۰۰۷).
(ثانهلم، ۲۰۰۴) در تحقیق خود در زمینه سبک تصمیم گیری ۲۰۶ نفر از افسران ارتش کشور سوئد بر اساس سبک های عمومی تصمیم گیری، بین سبک تصمیم گیری عقلایی و هر یک از سبک های شهودی ، اجتنابی و آنی افراد مورد مطالعه رابطه معنادار معکوس ، بین سبک تصمیم گیری شهودی و آنی و بین سبک تصمیم گیری وابستگی و اجتنابی رابطه معنادار مثبت به دست آورد.
فرنچ و راون منابع قدرت مدیران را به پنج دسته تقسیم کرده اند که عبارتند از: الف، قدرت پاداشی “بر این اساس قرار دارد که یک نفر دارای توانایی است که به فرد دیگری به سبب اجرای دستورات یا انجام دادن کارها پاداشی بدهد.” ب، قدرت تنبیه (اجبار) ” بر توانایی فرد که می تواند زیر دست را به سبب انجام ندادن کارهای خاصی تنبیه نماید، قرار دارد". ج، قدرت قانونی ” زمانی وجود دارد که زیر دست برای رئیس یا مقام بالاتر خود این حق را قائل می شود که دستور بدهد ، یا اینکه از نظر قانونی وی را مستحق دادن چنین دستور یا اعمال نفوذی می داند". د، قدرت تخصصی” بر این اساس قرار دارد و این همان چیزی است که شخص و گروهی که تحت اعمال نفوذ قرار می گیرد فاقد آن می باشد.” ه، قدرت مرجعیت “بر این اساس قرار دارد که یک نفر یا یک گروه تمایل دارد که کسی یا صاحب قدرتی را معرف خود بداند یا کارهای او را تقلید نماید.” (علاقه بند،۱۳۷۶)
۱-۳ اهمیت و ضرورت انجام تحقیق
عراقی (۱۳۷۳) ﺟﻮ ﺳﺎزﻣﺎﻧﻲ ﻣﺪارس دﺳﺖ آورد ﺗﻼش و ﻛﻮﺷﺶ، ﭘﻴﻮﻧﺪﻫﺎ و ﻛﻨﺶ ﻫﺎی ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﻣﻴـﺎن ﮔﺮوﻫﻬـﺎی دروﻧﻲ ﻣﺪرﺳﻪ ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺪﻳﺮان، آﻣﻮزﮔﺎران، ﻛﺎرﻛﻨﺎن و داﻧـﺶ آﻣـﻮزان اﺳـﺖ. ﭼﺮا ﻛﻪ ﺟﻮ ﻣﺪرﺳﻪ ﻛﻴﻔﻴﺖ ﻧﺴﺒﺘﺎ ﭘﺎﻳﺪار اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻌﻠﻤﺎن آن را ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ، ﻛﻴﻔﻴﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﺗﺤﺖ ﺗأﺛﻴﺮ ﻗﺮار دادن رﻓﺘﺎر آﻧﺎن اﻫﻤﻴﺖ ﻓﺮاوان دارد. در ﺟﻬﺎن ﭘﻴﭽﻴﺪه ی اﻣﺮوز ﻛﻪ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻛﺸﻮرﻫﺎی ﺟﻬﺎن ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺗﻮﺳﻌﻪ ی ﭘﺎﻳﺪار ﻫﺴﺘﻨﺪ، لزوماً از راه توسعه ی منابع انسانی می توان به این ﺗﻮﺳﻌﻪ ی ﭘﺎﻳﺪار رﺳﻴﺪ ﺗﺎ اﻧﺴﺎن ﻫﺎی ﻣﺘﻌﻬﺪ و ﭘﺎﻳﺪار دﺳﺘﺎوردﻫﺎ و ارزش ﻫﺎی ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ، که چه کسی متعهد است و این که اصولا با چه معیارهایی شناخته می شود، وﻟـﻲ اﻳـﻦ از ﺟﻤﻠـﻪ ﻣﻮردﻫـﺎﻳﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺴﺘﻠﺰم ﭘﮋوﻫﺶ و ﺑﺮرﺳﻲ ﻫﺎی ﻓﺮاوان ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد
جو سازمانی یک مدرسه مجموعه ای از خصوصیات درونی آن مدرسه است که سبب تمایز آن مدرسه از مدرسه مشابه می گردد و بر رفتار اعضایش اثر می گذارد و تا حدی خصوصیات ثابت محیط مدرسه استوار است (هوی و هانوم،۲۹۱:۱۹۹۷)
ﺑﻬﺒﻮد ﺟﻮ ﻣﺪارس ﻳﻜﻲ از ﻧﻴﺎزﻫﺎی آﺷﻜﺎر ﻣﺪارس و ﻣﺤﻴﻂ آﻣﻮزﺷﻲ اﺳﺖ.ﺑﺴﻴﺎری از رﻓﺘﺎرﻫـﺎ و ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺮ ﻣﺪارس ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺘﻤﺮﻛﺰ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪه ﻛﻪ ﻣﻌﻠﻤﺎن در ﻣﺪارس ﺑﻲ روﺣﻴﻪ، بی تفاوت و روی ﻫﻢ رﻓﺘﻪ ﻏﻴﺮ ﺣﺴﺎس ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺤﻴﻂ اﻃﺮاف ﺧﻮد ﺑﺎﺷﻨﺪ. ﺑﻪ ﻧﻈـﺮ ﻣـﻲ رﺳـﺪ در ﭼﻨـﻴﻦ ﺟـﻮ و ﻓﻀﺎی آﻣﻮزﺷﻲ ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴﺖ اﻧﺠﺎم ﺗﺠﺮﺑﻪ ای محدود در یک ﭼﻬﺎر دﻳﻮاری ﺑﻪ ﻧﺎم ﻛﻼس ﺎﺳﺖ.
در سایه ی جو سازمانی مطلوب در مدارس می توان از معلمان انتظار داشت به عنوان منابع انسانی به رشد دانش آموزان خود کمک کنند.حضور اجباری دانش آموز در مدرسه، عدم وجود حق انتخاب در برنامه درسی و مسائل مربوط به ارزشیابی باعث ایجاد جو نامطلوب در مدارس شده است(بروفی،۸:۱۹۹۷)
رﻧﺠﺒﺮﻳﺎن(۱۳۷۵)در مقاله خود بیان کرد ،ﻣﺪارﺳﻲ ﻛﻪ دارای ﺟﻮ ﺳﺎزﻣﺎﻧﻲ ﺧﻮﺑﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ، ﺑﺎﻟﻄﺒﻊ دارای ﻣﻌﻠﻤﺎﻧﻲ ﺑﺸﺎش و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ اﻋﺘﻤﺎد ﺑﻪ ﻧﻔﺲ ﻗﻮی ﺗﺮی ﺑﺮ ﺳﺮ ﻛﻼس ﺣﺎﺿﺮ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻛﺎدر آﻣﻮزﺷﻲ ﻣـﺪارس ﺑـﻪ اﺛﺮﺑﺨﺸﻲ ﺧﻮد و ﻣﺪرﺳﻪ اﻋﺘﻤﺎد زﻳﺎدﺗﺮی دارﻧﺪ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺪرﺳﻪ وﻓﺎداری و ﺗﻌﻬﺪ ﺑﻴﺶ ﺗﺮی از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﻨﺪ. که این امر در روند آموزش رسمی و غیر رسمی دانش آموزان تاثیر گذار خواهد بود و دانش آموزان با این روند و روحیه خواهد توانست بر افکار خود جهت تصمیم گیری و تسلط بر اراده خود تصمیم گیری کند.
اجاقی(۱۳۷۷) نیز نشان داد که در صورت مساوی بودن شرایط، مدارسی که دارای جو باز هستند، معلمان آن مدارس از روحیه بالایی برخوردار هستند و مدارسی که معلمان آنها از روحیه پایین برخوردارند، دارای جو مطلوبی نیستند.
میرکمالی(۱۳۷۳)،هر محیط آموزشی دارای جوی است که ممکن است آن محیط را سرد، خشک، غیر قابل اعتماد، و یا صمیمی، قابل انعطاف، قابل اعتماد و حمایت کننده سازد. محیط زندگی انسان نقش اساسی در احساس خوشبختی و یا تیره بختی او دارد. اگر محیطی بتواند به فرد اعتماد بنفس بدهد و بروز استعدادها و احساسات او را ممکن سازد و در نهایت بتواند زمینه های دستیابی به نیازهای فرد را امکان پذیر سازد، افراد احساس شادی و خوشبختی خواهند کرد.
از سوی دیگر ،انسان به حکم مخیر بودن، موجودی متمایز از سایر خلایق گردیده است. این موهبت الهی برای انسان مسئولیت وتکلیف به همراه آورده است و بازخواست ها، جزاها و پاداش ها، همگی معلول انتخابها و حرکت در مسیرهایی است که خود برگزیده است.
در تمامی وظایف مدیریتی یک نقش اساسی، مستمر و جدایی ناپذیر، فارغ از سطوح، نوع، حیطه عمل مدیریت، مدیر را همراهی می کند. از مدیر راهبردی تا مدیر عملیاتی، از هیأت رئیسه سازمان تا سرپرستان و مدیران اجرایی، از مدیران صفی و ماموریتی تا مدیران پشتیبانی و ستادی و …. همگی بطور مداوم جهت رفع مسائل و مشکلات یا جهت دستیابی به فرصتها و توسعه درگیر جهت دهی و انتخاب مسیر صحیح می باشند. به دلیل اهمیت این نقش و حضور جدایی ناپذیر و چالشی آن در زندگی سازمانی تمام مدیران، است.
چارلز هندی ، معتقد است که عصر حاضر ” عصر تغییر و سنت گریزی” می باشد که این خود منجر به شدت تضاد و تناقضهای سازمانی می گردد. مانوئل کاستلز ، عصر حاضر را با مشخصه اطلاعات و ظهور هویتی جدید مورد تحلیل و بررسی قرار می دهد. سایر اندیشمندان نیز به گونه ای مشابه، عصر جدیدی را نوید می دهند که برگرفته از فن آوریهای ارتباطی و اطلاعاتی می باشد .بینش و اطلاعات دو رکن اساسی برای نظام تصمیم گیری می باشند. فن آوریهای ارتباطی و اطلاعاتی در نقش یک تصمیم یار مناسب برای مدیر، نقش وی را در اتخاذ تصمیمات مشکل تر نموده است. از طرفی حجم اطلاعات در اختیار مدیران بسیار بیشتر شده است و از طرف دیگر در دسترس بودن و توزیع این اطلاعات در سایر سطوح برتری مدیر را از بعد در اختیار داشتن اطلاعات نسبت به سایرین به چالش کشانده است. لذا رکن بینش و توانایی های کیفی مدیریت از وزن و اهمیت بیشتری برخوردار شده است. در این راستا آزادی از قید و بند حجم گسترده اطلاعات نیازمند شناخت چگونگی تصمیم گیری و استفاده بهینه از تفکر خلاق و تفکر ارزشی و استمداد از فنون و تکنیکهای تصمیم گیری خواهد بود. رالف کینی برنده جایزه کتاب سال آمریکا در زمینه تحلیل تصمیم در سال ۱۹۹۴ چنین بیان می دارد: “در دنیای پیچیده امروز که به عصر تغییرات سریع و عدم قطعیت شناخته می شود، دو دانش از اهمیت کلیدی برخوردار شده اند. نخست، دانش آینده پژوهی است که از آن به دانش مقصد شناسی تعبیر می شود و دوم، دانش تصمیم گیری است که با مقوله حساس راه یابی و مشتقات آن سروکار دارد. این دانشها هستند که کارآمدی یک جامعه را رقم می زنند. بدون شک مهم است که دست کم از دیدگاه ذهنی ونظری قادر به خلق آینده شکوهمند و معنادار باشیم و آنرا به مثابه مقصد خود در سفر توسعه ملی در نظر بگیریم. اما مهم تر از آن توانایی و شایستگیها در یافتن را ههایی است که می توانند این آینده را به واقعیت تبدیل کنند."( کینی، ترجمه وحیدی مطلق،۱۳۸۱)
امروزه نیاز به مدیریت و رهبری، در همه زمینه های فعالیت های اجتماعی، به ویژه در نظام های آموزشی محسوس و حیاتی است، زیرا که آموزش و پرورش دارای نقش اساسی در گردش امور جامعه، تداوم و بقای آن است. رهبری و مدیریت اثربخش، لازمه­ی تهیه و اجرای برنامه ­های آموزشی و پرورشیِ نتیجه­بخش و کیفی است (علاقه بند،۲۰۰۶).
قدرت یکی از عمده ترین مفاهیمی است که ضمن معطوف ساختن تلاش های نظری و بنیادی، در تمام سطوح مدیریت و منابع انسانی از اهمیت زیادی برخوردار شده است(شمس،سموعی و پورریاحی،۵۷۷:۱۳۸۹). قدرت، به عنوان یکی از ابزارهای اساسی و عملی هر سازمان، محور درک رفتار سازمانی و فردی می باشد(درا و برونر و هنسل،۷۳:۱۹۹۳). در واقع، اهمیت قدرت از آنجا ناشی می شود که برای ایجاد هماهنگی در فعالیت های انسانی و سازمان ها ، عنصری موثر به شمار می آید(قاسمی،۳۴۰:۱۳۸۲).
هرسی و بلانچارد قدرت را مسأله دنیای واقعی می دانند و رهبرانی که قدرت را می شناسند و می دانند چگونه آن را به کار ببرند از کسانی که نمی دانند یا آن را به کار نمی برند، اثربخش تر می داند.از طرفی رهبر یا مدیر برای تأثیرگذاری بر افکار و اعمال دیگران ناگریز به استفاده از قدرت است. با وجود درک اهمیت قدرت در نظریه و عمل مدیریت، هنوز هم دانش و شناخت بشر در مورد آن محدود و گاهی مبهم است.این مسأله به علت عدم شناخت کافی در مورد ماهیت موضوع قدرت و عوامل مرتبط با آن در سازمان است.با وجود این چون قدرت نقش عمده ای در مراوده ها و روابط موجود در جریان زندگی سازمانی دارد نمی توان از تأثیر آن در کنش های سازمانی به سادگی گذشت (استونر و همکاران ،ترجمه اعرابی و پارسائیان۱۳۸۹).
منظور از منابع قدرت،ابزارها و امکاناتی است که در اختیار مدیران قرار دارد تا به واسطه ی آن به اعمال قدرت و مدیریت خود بپردازند.مجهز کردن مدیران به منابع قدرت، آنان را در اتخاذ تصمیمات مؤثر و مطلوب کمک خواهد کرد و امکان دستیابی به اهداف سازمانی را برای آنان به بهترین نحو ممکن و در مطلوب ترین سطح،امکان پذیری خواهد ساخت. قدرت ویژگی اساسی یک مدیر است؛ که بدون داشتن درجه ای از آن، شکل دادن به فعالیت مرئوسین مشکل خواهد بود.(امیدی،۱:۲۰۰۶)

پس جعل معنوی (مفادی)، تزویر در مفاد و مفهوم نوشته است بدون اینکه ظاهراً در کلمات و جملات و عبارات سند (شکل مادی) تحریف و تغییری به عمل آمده باشد، در حالیکه عملاً موضوع سند و شرایط انعقاد آن دستخوش تغییر و انقلاب قرار گرفته است.
این دگرگونی می تواند صورت های مختلفی داشته باشد که ما به برخی از آنها اشاره می کنیم :
تحریف موضوع و مفاد سند، امری را که بدان اقرار نشده، اقرار جلوه دادن، امر باطلی را صحیح یا صحیحی را باطل جلوه دادن، تغییر اسامی اشخاص توسط مأمورین صلاحیتدار دولتی یا دفاتر اسناد رسمی تقدیم یا تأخیر تاریخ سند یا ثبت سند نسبت به تاریخ حقیقی.
۱۲-۲ مصادیق جعل معنوی:
۱) تحریف موضوع یا مفاد سند
مثلاً سردفتری برخلاف واقع تصدیق می کند که ثمن معامله با حضور او پرداخت شده یا سردفتری رضایت یکی از متعاملین را به دروغ تصدیق می نماید یا تنظیم کننده سند به نقل از شخص بی سواد، تعهدی خلاف واقع می نویسد چنان که متعهد اقرار می کند هزار تومان بدهکار است ولی نویسنده آن را ده هزار تومان قید می کند.
۲) امری را که بدان اقرار نشده، اقرار جلوه دادن
پس از تصویب ماده ۱۴۷ و ۱۴۸، اصلاحی قانون ثبت که بعد از آن به راحتی می توان سند عادی را به سند مالکیت تبدیل نمود در عمل مشاهده می شود که اشخاص برای گرفتن سند رسمی از این طریق باید از مالکین پلاک ثبتی تصرفی خود در جلسه هیأت حل اختلاف مادتین مذکور حاضر نمایند و این مالکین در جلسه حاضر شده و مقداری از مالکیت مشاعی خود را در همان هیأت به متقاضی واگذار می کنند ، چون غالباً صورت جلسه هیأت توسط دبیر هیأت نوشته می شود، بعضاً متقاضی در بیرون مالک مشاعی را با این فرض که شما فقط شهادت می دهید این زمین مال من است به جلسه هیأت می آورند ولی در واقع مالک مشاعی اقرار می کند که از مالکیت وی مقداری کسر و به نام متقاضی سند صادر شود. در این حالت کارمند ثبت در واقع امری که بدان اقرار نشده، اقرار شده جلوه داده است، البته در این فرض تنظیم کننده صورت جلسه باید علم و آگاهی داشته باشد.

۳) امر باطلی را صحیح یا صحیحی را باطل جلوه دادن
چنانچه سردفتری به استناد وکالت نامه شخصی که موکلش فوت نموده و از این موضوع آگاهی داشته باشد، سندی را تنظیم نماید در واقع امر باطلی را صحیح جلوه داده است در عمل این مورد نیز یکی از موضوعات مبتلا به ثبت اسناد و املاک می باشد.
۴) تغییر اسامی اشخاص توسط مأمورین دولتی یا دفاتر اسناد رسمی
یکی از مصادیق جعل معنوی جازدن شخصی به جای دیگری است به هنگام تنظیم سند رسمی در دفترخانه، که به آن استبدال شخصی نیز گویند.
استبدال شخصی : وقتی است که سردفتر حضور شخص را به عنوان طرف معامله در سند ذکر می کند و حال آنکه شخصی که در محضر حضور دارد غیر از آن کسی است که نامش در سند ذکر شده است. و هویت دیگری را غصب کرده است که این کار با امضاء جعلی توأم است.^[۱۶]
۵) تقدیم یا تأخیر سند یا ثبت سند نسبت به تاریخ حقیقی
شخصی برای به دست آوردن اموال متوفی (مورث خود) با تبانی سردفتر تاریخ سند انتقالی را چند ماه قبل از تاریخ واقعی تنظیم سند قید می نماید تا اموال متوفی را به دست آورد. در اینجا سردفتر مرتکب جعل معنوی شده است.
متأسفانه در عمل مشاهده شده که احدی از وراث به استناد وکالتنامه که شخص متوفی در قید حیات به وی داده است، پس از فوت وی با تبانی سردفتر سندی را تنظیم می کنند به تاریخ قبل از موت (مورث) در حالی که می دانیم به فوت احدی از طرفین وکالتنامه منفسخ شده است و تنظیم سند توسط سردفتر از مصادیق تقدیم سند و ثبت آن به تاریخ حقیقی است و می تواند از مصادیق جعل معنوی باشد.
فرع : جعل منفی
منظور از جعل منفی، جعل به صورت ترک فعل است، جعل معنوی همیشه به صورت مثبت در اسناد محقق نمی شود بلکه در مواردی به صورت منفی (ترک فعل) نیز قابل تحقق است مانند اینکه حسابداری برخی از عوائد حاصله را عمداً ننویسد و بنمایاند که واقع همان است که او نوشته است. محاکم ما نیز با تبعیت از قوانین جزائی جعل را منعطف به جعل که با فعل مثبت مرتکب تحقق یافته باشند ، نموده اند. (در واقع جعل منفی را مورد اشاره و پذیرش قرار نداده است.)
۱۳-۲ وجه افتراق جعل مادی و جعل معنوی
۱) اولین افتراق بین جعل مادی و معنوی از لحاظ زمان ارتکاب می باشد: جعل مادی غالباً بعد از اینکه سند یا نوشته ای به وجود آمده تحقق می یابد به عبارتی بعد از اینکه سند یا نوشته ای منتسب به شخصی، تنظیم یا نوشته شد جعل مادی روی آن انجام می گیرد در حالی که در جعل مفادی (معنوی) غالباً، جعل به هنگام تنظیم سند یا نوشته (همزمان) اتفاق می افتد که اکثر موارد مذکور در ماده ۱۰۰ قانون ثبت را می توان از این قبیل دانست.
۲) دومین وجه افتراق جعل مادی و معنوی از لحاظ نحوه تشخیص و اثبات آن می باشد :
اثبات جعل مادی که به علت آثار خارجی آن قابل درک و احساس است با در دست بودن وسائل تشخیص به مراتب نسبت به جعل معنوی آسانتر است ، به خلاف جعل معنوی که فوق العاده مشکل و برای قاضی تحقیق و محکمه تولید اشکال می نماید، لذا برای وقوف به حقیقت امر لازم است وقایع گذشته و خارج از کادر نوشته، برای قاضی تحقیق مسلم و روشن شود. لذا از همین روست که بسیاری از موارد جعل در اسناد رسمی در تشخیص با مشکل مواجه است و بعضی مواقع مواردی از آن تشخیص داده نمی شود.
۳) از لحاظ آثار نیز بین این دو جعل تفاوت است، در جعل معنوی تغییر حقیقت، متوجه معنی و مفهوم نوشته یا سند می باشد، مطالب منتسب به دیگری به گونه ای دیگر منعکس و تعریف می شنود. بدون اینکه تقلب کوچکترین اثر محسوسی از خود به جای بگذارد و به ظاهر سند خدشه ای وارد شود مواردی که در ماده یکصد قانون ثبت اسناد بیان شده به جز بند پنج آن از همین موارد می باشد در حالی که در جعل مادی عموماً در ظاهر نوشته یا سند خدشه وارد می شود.
۱۴-۲ تعریف سند و انواع آن
۱-۱۴-۲ مفهوم سند و تعریف آن در حقوق ایران
سند (Act ) در لغت به معنای تکیه گاه، بالش، تکیه، آنچه پشت به وی گذارند، تکیه، مسند، جای بلند در بیابان آمده است.
در اصطلاح ارباب مناظره چیزی باشد که برای تقویت قولی ذکر شود خواه به واقع مفید آن باشد، نه در این حالت سند شامل سند صحیح و ناسه یا هر دو را می شود. در اصطلاح اهل حدیث : سند عبارت از طریق باشد جمله کسانی باشند که روایت کند و طریق اخبار و روایات را از آن جهت سند گویند که اعتقاد عملی در صحت و ضعف حدیث به آن است.
در قدیم سند معامله را وچر (معرب آن وضر) می خواندند.
۲-۱۴-۲ تعریف سند
از نظر حقوقی سند عبارتست از هر نوشته ای که در مقام دعوی یا دفاع قابل استفاده باشد به عبارتی سند نوشته را گویند که وسیله اثبات باشد.
گاهی سند به مطلق دلیل (اعم از نوشته و لفظی) گفته می شود در این صورت مرادف مدرک است. در قانون ثبت که موضوع سخن ما می باشد سند تعریف نشده است، لذا برای تعریف سند باید به قانون مدنی مراجعه کنیم ماده ۱۲۸۴ قانون مدنی، سند را این چنین تعریف می کند :
«سند عبارتست از هر نوشته که در مقام دعوی یا دفاع قابل استفاده باشد.»
۳-۱۴-۲ انواع سند
قانون مدنی ایران سند را به عادی و رسمی تقسیم نموده است؛ ماده ۱۲۸۶ ق . م می گوید : «سند بر دو نوع است : رسمی و عادی.»
ما نیز طبق قانون مدنی، اسناد را مورد بررسی قرار می دهیم و ابتدا سند رسمی که بیشتر مورد توجه ماست مورد مطالعه قرار می دهیم و سپس سند عادی را که در ثبت اسناد از ارزش کمتری برخوردار است و به جزء مراحل اولیه ثبت (تقاضای ثبت) که شخص باید مدارک دال بر مالکیت خود را که غالباً به صورت عادی و دست نوشته هستند ارائه دهد. تا مراحل ثبت انجام گیرد، دارای ارزش نیست.
الف ) سند رسمی Acte authentigue
در قانون مدنی سند رسمی عبارتست از : «اسنادی که در اداره ثبت اسناد و املاک و یا دفاتر اسناد رسمی یا در نزد سایر مأمورین رسمی در مورد صلاحیت آنها بر طبق مقررات قانونی تنطیم شده باشند رسمی است. » ( ماده ۱۲۸۷ ق . م. )
پس سند رسمی، سندی است که در ادارات ثبت اسناد و املاک یا دفتر اسناد رسمی و ازدواج و طلاق یا نزد مأموران رسمی صالح برابر قانون نویسند.^[۱۷]
و مفاد آن وقتی دارای اعتبار خواهد بود که مخالف قوانین کشور نباشد. (ماده ۱۲۸۸ ق . م ).
اسناد رسمی از حیث طرز تنظیم تابع تشریفات قانونی محل تنظیم خود می باشند و ارتباطی به تابعیت عاقد ندارند (ماده ۹۶۹ ق . م. ).
مرحوم دکتر امامی اسناد رسمی را به چهار دسته تقسیم نموده است :
۱ ) اسناد قانونی مانند قانونها و فرمانها ؛
۲ ) اسناد اداری مانند دستورهای صادره از ادارات کشوری و لشکری؛
۳ ) اسناد قضائی مانند احکام و قرارهای دادگاهها و صورت مجلس ها و غیره؛
۴ ) اسناد تنظیمی در دفاتر ثبت.
از آنجائیکه سه مورد اول مورد بحث ما نمی باشد ؛ لذا ما نیز در مورد رسمی بودن آن اسناد یا رسمی نبودن آنها بحث نمی کنیم و مورد چهارم که مورد بحث ما می باشد بیشتر صحبت خواهیم کرد. با توجه به ماده ۱۲۸۷ قانون مدنی : سند رسمی باید سه شرط اساسی زیر را داشته باشد :
۱ ) سند نزد مأمور رسمی تنظیم شده باشد؛
۲ ) مأمور در تنظیم آن صلاحیت داشته باشد؛
۳ ) در تنظیم سند رعایت مقررات قانونی انجام گرفته باشد.
۱ ) سند نزد مأمور رسمی تنظیم شده باشد؛
سند رسمی که به وسیله مأمور رسمی تنظیم می شود باید در مدت مأموریت او تنظیم شده باشد وگرنه رسمی نمی باشد و مأمور رسمی، کسی است که از طرف مقامات صلاحیتدار کشور برای تنظیم چنین اسنادی معین شده باشند؛ خواه مستخدم دولت باشند یا غیر مستخدم؛ مانند اسناد رسمی. بنابراین کسی که از طرف مقام صلاحیتدار تعیین نشده باشد یا از خدمت معاف شده یا منفصل شده باشد (مانند سردفتر منفصل) صالح برای تنظیم سند رسمی نخواهد بود و اسنادی را که تنظیم نماید رسمی محسوب نخواهد شد.
۲) مأمور در تنظیم آن صلاحیت داشته باشد
مأموری که سند به وسیله او تنظیم می گردد. باید صلاحیت تنظیم آن را قانوناً داشته باشد اگرچه از طرف مقام صلاحیت دار تعیین شده باشد والا سند رسمی شناخته نخواهد شد. اگر سردفتری فوت نموده باشد یا به انفصال دائم محکوم شده باشد یا غیبت غیر موجه داشته باشد و برای آن دفترخانه کفیل تعیین شده باشد. کفیل دفترخانه حق تنظیم و ثبت سند جدید در دفاتر کفالت را ندارد. (ماده ۶، آیین نامه های بند ۴، ماده ۶ و تبصره ۲ ماده ۶ قانون دفاتر اسناد رسمی و کانون سردفتران و دفتریاران) و چنانچه کفیل مذکور سندی را تنظیم کند رسمی محسوب نخواهد شد زیرا وی صلاحیت تنظیم چنین اسنادی را نداشته است.

۳۳۳۶/.

۳۳۴۹/.

۳۹۲۰/.

۱۶۵۲/.

۹۹۹۹۹/.

۳۴۷۲/.

۳۴۷۹/.

۴۰۴۵/.

۱۷۸۵/.

۹۹۹۹۹۹/.

نمودار ۴ – ۱ کارایی بهبود یافته چهار برآوردگر برای شش مقدار

۴ – ۲ مثال واقعی
هالد در سال ۱۹۵۲ داده هایی را ارائه می دهد که گرمای آزاد شده بر حسب کالری در یک گرم سیمان(y) را به صورت تابعی از مقادیر هر یک از چهار جزء مخلوط زیر مورد بررسی قرار می دهد.
تری کلسیم الومنیت^[۳۹] (۳CaO · Al2O3;)، تری کلسیم سیلیکیت^[۴۰] (۳CaO · Si2O2; )
تترا کلسیم الومینو فریت^[۴۱] (۴CaO · ·; ) و دی کلسیم سیلیکیت^[۴۲]
)
این داده ها در جدول (۴ - ۳) آمده است. همانطور که ملاحظه می شود سیزده مشاهده و چهار متغیر رگرسیونی وجود دارد.
در حالت کلی اگر عدد شرطی ( ماکزیمم مقادیر ویژه ماتریس و مینیمم مقادیر ویژه ماتریس است) کمتر از ۱۰۰ باشد مشکل جدی در مورد هم خطی چندگانه وجود ندارد و اعداد شرطی بین ۱۰۰ و ۱۰۰۰ منتج به هم خطی چندگانه شدید و اگر از ۱۰۰۰ تجاوز کند هم خطی چندگانه بسیار شدید را حکایت می کند (رضوی پاریزی ۱۳۸۲). در این مثال عدد شرطی می باشد و نشان از هم خطی چندگانه شدید است. این داده ها توسط بسیاری از محققین مورد بررسی قرار گرفته است. هدف ما در این مثال این است که مقدار برآوردگرهای ، ، ، و را بدست آوریم.
در جدول (۴ – ۲) مقدار این پنج برآوردگر محاسبه شده است. در این بین مقدار برآوردگر، ۰۱۷۲۴/ است، که در مقایسه با چهار برآورد دیگر مقدار کمتری دارد. در حالیکه در سال ۲۰۰۷ ازکالا و کارانلار با بهره گرفتن از داده های هالد، با بدست آوردن پارامتر ریج معمولی بهینه ۰۱۰۶۰/۰= ، مقدار این برآوردگر را ۰۲۷۶۵/۰ بدست آوردند، که نسبت به برآوردگر ریج خطی شده مقدار آن بزرگتر است.
جدول ۴ – ۲ مقدار برآوردگرهای ، ، ، و

برآوردگر

۰۲۷۱۲/

۰۱۸۵۹/

۰۱۷۲۴/

۰۳۱۸۱/

۰۳۲۱۲/

جدول ۴ – ۳ داده های سیمان هالد